Candide ny optimism

Er ny hyndaa veih’n Ghermaanish jeh’n Olloo Ralph

Marish ayrnyn sodjey hie er feddyn ayns poggaid yn Olloo,
tra hooar eh baase ayns Minden,
Blein nyn Jiarn 1759.

Public Domain

YN CHIED CHABDIL

YN AGHT VA CANDIDE TROGGIT AYNS CASHTAL AALIN, AS YN AGHT V’EH ER NY EIYRT MAGH ASS

Ayns Westphalia, ayns cashtal Baron Thunder-ten-tronckh, va scollag aeg cummal da va dooghys er choyrt ymmyrkey feer villish. Va e huarystal soilshagh e annym. Va briwnys fondagh echey, as aigney oney; she er yn oyr shoh, er-lhiam pene, dy row eh enmyssit Candide. Va smooinaght ec shenn sharvaantyn y thie dy row eh ny vac da shuyr y çhiarn liorish dooinney-seyr mie as onneragh va baghey er-gerrey, nagh baillish y ven shoh y phoosey, er-y-fa nagh voddagh eh shickyraghey firrinys ny tree feed kerroo as unnane-jeig er e scape, son dy row cooid-vooar jeh’n villey-clienney echey caillit ayns cragh ny heashyn.

Va’n baron fer jeh ny deiney ooasle s’pooaral ayns Westphalia, son dy row ec e chashtal dorrys as uinnagyn. Va eaddagh-jalloo ry akin ’sy halley mooar. Va ooilley ny moddee veih ny stateyn-thallooin echey jannoo co-heshaght tra va feme orroo; va ny guillyn-cabbil echey jannoo obbyr cooneyderyn lesh kippyn; va saggyrt y valley yn jeirkeydagh mooar echey. V’ad gra rish ‘My Hiarn’, as gearey tra v’eh ginsh skeealyn.

Ben y varon, va’n trimmid eck mysh tree cheead punt as jeih as daeed, hooar ee er yn oyr shen ammys mooar, as v’ee jannoo obbyr y lught-thie lesh grayse, va cur wheesh shen ny smoo dy onner jee. V’ec e hinneen Cunégonde, va shiaght bleeaney jeig dy eash, neeal myr roseyn, as v’ee slayntoil, stoamey as brasnaghey saynt. Va mac y varon jeeaghyn er dy chooilley aght feeu jeh’n ayr echey. She’n fer-ynsee Pangloss1 va fadeyr creeney yn lught-thie, as va Candide geaishtagh rish ny lessoonyn echey lesh ooilley’n credjue mie haink jesh da’n eash as yn ymmyrkey echey.

Va Pangloss gynsagh metaphysico-theologico-cosmolonigoaylleeaght.2 V’eh soilshagh er aght yindyssagh nagh row eiyrtys erbee gyn oyr, as ayns yn teihll share dy nee cashtal y çhiarn va’n cashtal s’aalin dy row rieau ayn as yn ven echey yn ven-varon share dy voddagh y ve ayn.

“T’eh baghtal ry akin,” v’eh cliaghtey gra, “nagh vod y seihll ve er aght elley: son, erreish da dy chooilley nhee v’er gholl er jannoo cour kiarail, t’eh femoil dy vel dy chooilley nhee jeant cour y chiarail share. Cur-jee tastey mie dy vel nyn strointeeyn jeant son gymmyrkey speckleyryn, shen-y-fa ta speckleyryn ain. T’eh cronnal dy vel lurgaghyn currit er bun son breetçhyn, as ta breetçhyn ain. Hie claghyn er cummey dy v’er nyn scoltey, as ry-hoi jannoo cashtalyn, myr shen ta cashtal feer aalin ec y varon; shegin da’n thie share ve lesh y çhiarn syrjey ’sy çheer; as, fakin dy vel ny muckyn crooit dy ve er nyn ee, ta shin gee feill-vuc car ny bleeaney; myr eiyrtys er shen, ooilley ny t’er nimraa dy vel dy chooilley nhee dy mie, t’ad loayrt boghtynid; lhisagh ad v’er ghra dy vel dy chooilley nhee ec y chooid share.”

Va Candide geaishtagh dy geyre, as credjal gyn yss; son v’eh coontey Mlle Cunégonde dy ve aalin erskyn towse, ga nagh b’lhoys da rieau shen y ghra jee. Ghow eh echey-hene, lurg yn ard vaynrys jeh ve ruggit Baron Thunder-ten-tronckh, va’n nah vaynrys dy ve Mlle Cunégonde; yn trass vaynrys dy akin ee gagh laa; as yn chiarroo, dy eaishtagh rish Mainshter Pangloss, yn fer-creeney smoo ’sy çheer, as myr eiyrtys er shen, ’sy clane seihll.

Laa dy row ren Cunégonde, choud’s v’ee shooyl faggys da’n chashtal, ’sy cheyll veg va enmyssit yn phairk, fakin yn olloo Pangloss eddyr ny thammagyn coyrt lessoonyn breeoil ayns sheanse gleashaght da inney-veyl e moir, caillin aeg dhone va feer bwaagh as feer veiygh. Fakin dy row taitnys mooar ec Cunégonde ayns ny sheanseyn, ren ee cronnaghey gyn ennal y hayrn ny prowalyn va currit rish reesht as reesht kiongoyrt ree; honnick ee dy baghtal resoon fondagh yn olloo, ny hoyryn as ny heiyrtyssyn, as v’ee feer vrasnit tra hyndaa ee ersooyl; dowin ayns smooinaghtyn as slane lhieent lesh yn yeearree dy ve ynsit: heill ee dy voddagh ee ve ny resoon fondagh da Candide, as eshyn yn red cheddin jeeish.

Haink ee quail Candide tra v’ee tayrn er-gerrey da’n chashtal, as ren ee jiargaghey; ren Candide jiargaghey myrgeddin; dooyrt ee moghrey mie rish lesh coraa brishlagh, as loayr Candide jee gyn fys y ve echey cre v’eh dy ghra. Laa ny vairagh lurg y jinnair, veeit Cunégonde as Candide ry cheilley cooyl scaa; huitt bussal Chunégonde ass e laue, hrog Candide seose eh, ghow ee e laue dy honey, phaag yn scollag aeg laue yn ven aeg lesh bioyrid, ennaghtyn as grayse erskyn towse; venn ny beill oc rish y cheilley, ren ny sooillyn oc lossey, ren ny glioonyn oc craa, ren ny laueyn oc rouail. Hooill yn Çhiarn Thunder-ten- tronckh coair y scaa, as, tra hug eh my-ner yn oyr shoh as yn eiyrtys shoh, deiyr eh Candide magh ass e chashtal lesh brebbyn mooar er y thoyn; huitt Cunégonde neeal; hooar ee builley veih’n ven-çhiarn tra ghooisht ee; as va dy chooilley nhee fud y cheilley ’sy chashtal share as s’taitnyssee dy voddagh y ve ayn.

YN NAH CHABDIL3

NY HAGHYR DA CANDIDE MASTEY NY BULGARIANEE

Erreish da Candide v’er n’gholl er eiyrt magh ass pargys er y teihll, ren eh shooyl foddey dy hraa gyn smooinaghtyn er kione e yurnaa, as eh keayney, troggal e hooillyn gys niau, as ad y hyndaa dy mennick lesh y chashtal s’aalin, ayn va’n inneen varon s’aalin cummal; lhie eh sheese dy chadley ayns mean ny magheryn eddyr daa chreagh; va’n sniaghtey tuittym ayns floagyn mooarey. Er laa ny vairagh va Candide slane riojit, as eh troagyraght gys y valley by niessey, va enmyssit Valdberghoff-trarbk-dikdorff; cha row veg yn argid echey, v’eh goll neeu as deinagh. Scuirr eh dy trimshagh ec dorrys thie-oast. Hug daa ghooinney va coamrit ayns eaddagh gorrym tastey da. “Chumraag,” as y derrey yeh, “Shen dooinney aeg feer stoamey as jeh’n yrjid ta feme er.” Haink ad lesh Candide as hug ad cuirrey feer chooyrtoil da gys jinnair. “Vainshteryn,” dooyrt Candide roo lesh fastid taitnyssagh. “Ta shiu jannoo onner mooar dou, agh cha vel veg aym dy eeck son m’ayrn.” “Ah! Vainshter,” dooyrt fer jeh ny deiney ayns eaddagh gorrym rish, “persoonyn t’oc yn tuartystal as yn foays euish, cha lhiass daue dy bragh veg ’eeck: nagh vel shiu queig trie as queig oarlagh er yrjid?” “Ta, shen yn yrjid aym,” dooyrt eh roo lesh croymmey ammyssagh. “Ah! Vainshter, soie shiu sheese; cha jeanmayd ynrycan geeck er nyn son, son cha jeanmayd dy bragh surranse dooinney gollrhyt’s dy laccal argid; cha jagh deiney er croo agh dy chooney lesh y cheilley.” “Ta shiu kiart,” as Candide: “Shen myr dinsh Mainstyr Pangloss dou rieau, as ta mee dy baghtal fakin dy vel dy chooilley nhee ec y chooid share.” Hirr ad er dy ghoaill crooin ny ghaa, hooar eh ad as baillish folaue y yannoo; cha bailloosyn shen er chor erbee; hoie ad ec y voayrd. “Nagh vel eu graih vooar er...?” “Oh, ta, ta graih erskyn towse aym er Mlle Cunégonde.” “Cha nee,” dooyrt fer jeh ny deiney, “ta shin briaght jiu vel shiu cur graih da Ree ny Bulgarianee.” “Cha vel er chor erbee,” as eshyn, “son nagh vaik mee rieau eh.” “Cammah! eshyn yn ree s’taitnyssee erbee, as shegin giu da e laynt.” “Oh, dy feer arryltagh, Vainshteryn.” As diu eh. “S’lioar shen,” dooyrt ad rish. “Nish shiuish undin, bun, fendeilagh as treanagh ny Bulgarianee, ta nyn dashtey er ny yannoo, as y ghloyr eu er ny hickyraghey.” Er y çhooyl hug ad geulaghyn mysh ny habaneyn echey, as hie eh er leeideil ersooyl gys y regiment. V’eh egnit dy hyndaa gys y laue yesh as gys y laue hoshtal, dy hroggal y clat ghunn, dy hyndaa yn clat ghunn, dy ghoaill reayrtys, dy lhiggey, dy varçhal ec bieauid dooblit, as hooar eh jeih buillaghyn as feed; laa ny vairagh ren eh yn cliaghtey red beg ny share, as cha dooar eh agh feed builley; yn laa lurg shen cha row agh jeih er ny chur da, as ghow e chumraagyn yindys jeh.

Cha yarg Candide, va shaghrynys mooar er, smooinaghtyn foast dy feer vaghtal kys dy row eh ny hreanagh. By chooidsave lesh laa braew dy row ’syn arragh goll son cosheeaght, as eh shooyl jeeragh er e hoshiaght, son v’eh credjal dy nee gioot da sheelnaue eh, myr da ny beiyn, dy ve abyl ymmyd y yannoo jeh dty chassyn hene tra bailt. Cha row shey meeilley er e chooylloo tra ren kiare treanee elley, as gagh fer shey trie er yrjid, berraghtyn er, y chiangley seose eh, as ymmyrkey eh gys dungeon. Vrie ad jeh er aght leighderagh cre bare lesh: goll er custey shey keayrtyn jeig as feed liorish y slane regiment, ny daa vullad leoie yeig y gheddyn ayns ny hinçhyn ec yn un cheayrt. She ayns fardail dooyrt eh dy vel yn aigney seyr, as nagh baillish yn derrey yeh ny’n jeh elley, begin da reih; reagh eh liorish gioot Yee enmyssit ‘seyrsnys’ dy roie shey keayrtyn jeig as feed eddyr ny slattyn; hurr eh daa hayll. Va’n regiment jeant jeh daa housane dooinney; dasyn va shen jannoo kiare thousane builley jeh’n clat ghunn, va roostey ny muskylyn as ny fehghyn veih cooyl e wannal gys e hoyn. Myr v’ad er-çhee toshiaght y yannoo er yn trass shayll, ghuee eh orroo dy yannoo myghin er as dy vleaystey magh ny hinçhyn echey; chossyn eh yn gioot shoh; ren ad e hooillyn y ghoaley, as hug ad eh er e ghlioonyn. Hie Ree ny Bulgarianee shaghey ec yn eer tullagh shen, as hooar eh magh cre’n loght va’n fer deyrit er chur rish; as, er-y-fa dy row yn ree shoh toiggalagh erskyn towse, hoig eh, veih ooilley ny dynsee eh mychione Candide, dy bynney lesh y fer aeg shoh tushtey jeh cooishyn t’erskyn as çheu-hoal jeh’n teihll, as eh slane almoragh jeh cooishyn y teihll shoh wass, as hug eh pardoon da lesh trocairys vees moyllit ayns ooilley ny pabyryn-niaght as trooid ooilley ny heashyn. Ren fer-lhee mie lheihys Candide ayns tree shiaghtin lesh shelliuyn v’er nyn oardrail liorish Dioscorides.4 Va beggan dy chrackan echey, as v’eh abyl shooyl, tra hie Ree ny Bulgarianee laue rish cah noi Ree ny hAbaree.5

YN TRASS CHABDIL

YN AGHT SCAPE CANDIDE VEIH NY BULGARIANEE, AS YN ERREE HAINK ER

Cha row red erbee cha aalin, cha staydoil, cha lossanagh, ny oardit cha mie as va’n daa armee shoh. Va ny cayrnyn, ny fifeyn, ny hoboeyn, ny dollanyn as ny canonyn jannoo bingys nagh row y lheid rieau er ny chlashtyn ayns niurin. Ren ny canonyn hoshiaght bunnys thousane dooinney y chur mow er gagh çheu; eisht scugh ny muscadyn veih’n teihll share dy vod y ve ayn eddyr nuy as jeih thousane dy vitçhooryn va broghey yn eaghtyr echey. She yn cliwe gunn va resoon fondagh baase shiartanse dy housaneyn dy gheiney elley. Foddee dy phaart jeih thousane as feed dy anmeenyn ooilley cooidjagh. Candide, va er-creau gollrish graihder-creenaght, dollee eh eh hene cha mie as oddagh eh choud’s va’n chragh staydoil shoh taghyrt.

Fy yerrey, tra va Te Deum goll er singal son y daa ree ayns nyn gampyn, reagh Candide dy gholl gys boayl ennagh elley dy resooney eiyrtyssyn as oyryn. Hooill eh harrish carnaneyn dy leih va marroo ny goll eig, as chossyn eh hoshiaght gys balley-çheerey; cha row ayn agh leoaie; she balley Abare v’ayn va ny Bulgarianee er lostey, rere ny leighyn caggee eddyr ashoonyn. Ayns shoh va shenn deiney coodit lesh lhottyn jeeaghyn er nyn mraane gortit va raad y vaaish, as ad cummal nyn lhiennoo rish nyn geeaghyn fuiltagh; ayns shen va caillinyn aegey as nyn minnagh giarit assdoo tayrn nyn ennal s’jerree, erreish daue v’er nyannoo magh yeearreeyn dooghyssagh ymmodee treanee; va caillinyn elley lieh-losht geie magh dy ve currit gy baase. Va inçhyn er nyn spreih er y thalloo mastey roihaghyn as lurgaghyn scoltit.

Ren Candide çhea cha çhion as oddagh eh gys balley-çheerey elley; v’eh lesh ny Bulgarianee, as va ny treanee Abare er ghellal rish er yn eer aght cheddin. Ry foddey dy hraa va Candide dy kinjagh shooyl er oltyn er-creau as trooid tholtanyn, agh fy yerrey rosh eh gys cagliagh ynnyd-chloie yn chaggey, as eh gymmyrkey ayrn beg dy veaghey ayns e phoagey, gyn dy bragh Mlle Cunégonde y yarrood. Va’n beaghey echey baarit tra haink eh gys yn Ollan, agh er-y-fa dy row eh er chlashtyn dy row dy chooilley unnane berçhagh ’sy çheer shen, as dy nee çheer Chreestee v’ayn, cha row dooyt echey dy beagh sleih dellal cha mie rish as boallagh ad tra v’eh ayns cashtal y varon roish my jagh eh er eebyrt magh son graih Mlle Cunégonde.

Hirr eh jeirkyn er shiartanse dy phersoonyn ynrick, as ren ad ooilley cur yn un ansoor da: dy beagh eh er ny hilgey ayns thie smaghtaghey dy ynsagh ellyn mie da, mannagh jinnagh eh scuirr veih’n aght-beaghee shoh.

Ny lurg shen ha ehink eh quail dooinney va kiart erreish loayrt rish oor gyn scuirr mychione giastyllys rish cruinnaght vooar. Yeeagh yn loayreyder shoh dy houryssagh er, as dooyrt eh, “Cre t’ou dy yannoo ayns shoh? Vel oo er jeet cour yn oyr mie?” “Cha vel eiyrtys erbee gyn oyr,” dreggyr Candide dy fastagh, “ta dy chooilley nhee kianlt dy femoil ry cheilley as reaghit gys y chooid share.

Begin dou ve eiyrit magh veih Mlle Cunégonde, as roie eddyr ny slattyn, as shegin dou m’arran y hirrey myr jeirk derrey oddym eh y chosney dou-hene; cha voddagh ayrn erbee jeh shen ve er aght elley.” “My charrey,” dooyrt yn loayreyder rish, “vel shiu credjal dy nee yn papan yn Anchreest?” “Cha vel mee rieau er chlashtyn fer erbee gra shen,” dreggyr Candide, “agh my she anchreest eh mannagh nee, ta mish feme arran.” “Cha vel oo toilçhin veg,” as y fer elley, “immee, vooidjeen, immee, ghreih, ny tar my choair choud s’bio oo.” Ben y loayreyder, v’er seiy e kione magh ass uinnag, tra honnick ee dooinney nagh row shickyr dy row yn papan yn Anchreest, gheayrt ee magh er e chione cruick lane dy... Dar y lioar, nagh mooar ta’n chraueeaght ec ny mraane!

Dooinney nagh row bashtit, Anvashtagh mie va enmyssit Jacques, honnick eh yn aght dewil as mee-onneragh v’ad dellal rish fer jeh ny braaraghyn echey, cretoor daa-chassagh fegooish fedjagyn va annym echey; hug eh lesh eh gys e hie hene, doonlee eh eh, hug eh arran as lhune da, hug eh daa florin myr gioot da, as baillish eer gynsagh da yn aght dy obbragh ayns e wyljyn raad v’ad jannoo ny headdeeyn Persianagh ta çheet ass yn Ollan. Dyllee Candide, as eh bunnys ny lhie er e eddin roish, “Va Mainshter Pangloss dy jarroo er ninsh dou dy vel dy chooilley nhee ec y chooid share ’sy teihll shoh, son ta’n feoiltys euish dy my veiyghey foddey smoo na cree creoi yn dooinney ’sy chloagey doo as e ven.”

Laa ny vairagh, choud’s v’eh shooyl, haink eh quail jeirkagh slane coodit lesh askaidyn: va ny sooillyn echey marroo, va baare e stroin eeit ersooyl, va e veeal cast, va ny feeacklyn echey doo, as eh loayrt lesh coraa peeaghaneagh, er ny horçhaghey liorish cassaghtee dewil as ceau magh feeckle gagh keayrt phrow eh dy loayrt.

YN CHIARROO CHABDIL

YN AGHT VEEIT CANDIDE RISH E HENN ER-YNSEE GRAIH-CREENAGHT, YN OLLOO PANGLOSS, AS NY DEIYR ER SHEN

Candide, va meiyghit ny smoo liorish erreeish na liorish feoh, hug eh da’n jeirkagh agglagh shoh yn daa florin v’eh er gheddyn veih’n Anvashtagh onneragh Jacques. Yeeagh yn scaan er gyn meekey, huitt eh er keayney, hilg eh e roihaghyn mygeayrt e wannal. Va aggle mooar er Candide; hayrn eh er-gerrey. “Aless!” as yn derrey ghreih rish y dreih elley, “nagh vel enn eu er Pangloss ennoil eu?” “Cre ta mee dy chlashtyn? Shiuish, my vainshter shynney lhiam! Shiuish, ayns y stayd feohdagh shoh! Cre’n trimshey t’er jeet erriu? Cre hon nagh vel shiu foast ’sy chashtal s’aalin dy vel ayn? Cre t’er daghyrt da Mademoiselle Cunégonde, pearl ny mraane aegey, ard-obbyr dooghys?” “Ta mee feer skee,” as Pangloss. Er y çhooyl hug Candide lesh eh stiagh ayns staabyl yn Anvashtagh, raad hug eh meer da dy ee; as tra va Pangloss er ny ooraghey: “Myr shen,” dooyrt eh rish, “mychione Cunégonde?” “T’ee marroo,” dreggyr y fer elley. Hie Candide neeal tra cheayll eh ny focklyn shoh: ghooisht e charrey eh lesh bine dy ghrogh vinegar hooar eh ’sy staabyl. Doshil Candide e hooillyn reesht. “Ta Cunégonde marroo! Ah! Heihll share dy vel ayn, c’raad ta shiu nish? Agh cre’n çhingys varr ee? Vel eh son dy vaik ee mish goll er eiyrt ass cashtal e hayrey lesh brebbyn mooar er y thoyn?” “Cha vel,” as Pangloss, “va’n minnagh eck raipit magh ec ny sidooryn Bulgarianagh, erreish jee v’er ny goaill er egin wheesh as oddys y ve; vleayst ad inçhyn y varon magh tra phrow eh dy endeil ee; va ben y çhiarn er ny giarey ayns peeshyn beggey; ren ad dellal rish m’ynseydagh boght ’naght myr ren ad rish e huyr; as mychione y chashtal, cha vel un chlagh faagit er clagh elley; cha vel un cheyrrey, un thunnag, un villey er-mayrn; agh hooar shin cooilleen-aigney fondagh, son ren ny hAbaree wheesh cheddin rish state çhiarn elley ta bentyn da ny Bulgarianee.”

Lurg ny goan shoh, hie Candide neeal reesht; agh tra haink eh huggey-hene, as erreish da v’er ghra ooilley ny begin da y ghra, denee eh mychione yn oyr as yn eiyrtys, as y resoon fondagh v’er chur Pangloss ayns lheid y stayd treih. “Aless!” as y fer elley, “she graih ren eh: graih, fer-gerjagh sheelnaue, fer-coadee yn tuinney, annym gagh cretoor resoonagh, graih veiygh.” “Aless!” as Candide, “shione dooys eh, yn ghraih cheddin shoh, yn kiannoort shoh jeh creeaghyn sheelnaue, yn annym shoh jeh’n annym ain; cha beeagh eh rieau veg dou agh un phaag as feed breb er y thoyn. Cre’n aght oddagh yn oyr aalin shoh jannoo ayndiu eiyrtys cha feohdagh?” Dreggyr Pangloss er yn aght shoh: “Oh my Chandide veen! Va enn eu er Paquette, inney-veyl waagh y ven-çhiarn onneragh ain: ayns ny roihaghyn ecksh vlasht mee er eunyssyn pargys, ren cur orrym yn torçhagh iurinagh ta shiu fakin mee goll er gee liorish; v’ee doghanit lesh, hoiggal dy vel ee marroo jeh. Hooar Paquette yn toyrtys shoh veih maynagh mie-ynsit v’er jyndaa gys y vun, son hooar eh eh veih shenn ven-chount, hooar eh veih captan jeh’n çheshaght-varkee, hooar eh veih shenn ven-varquis, hooar eh veih guilley, hooar eh veih Jesuit, ren y gheddyn eh tra v’eh ny vaynagh aeg veih fer jeh sheshaghyn Christopher Columbus: cha derrym pene eh da unnane erbee, son dy vel mee raad y vaaish.”

“O Phangloss!” deie Candide, “nagh quaagh ta’n skeeal sluight shoh! nagh nee yn jouyl va kyndagh rish ’sy toshiaght?” “Cha nee er chor erbee,” dreggyr yn dooinney mooar shoh, “V’eh red nagh voddagh ve shaghnit ’sy teihll share dy vel ayn, red ymmyrçhagh dy chur stiagh ayn; son er-be dy row Columbus er gheddyn er ellan America yn dourin shoh ta pyshooney yn gheill dy yiennaghtyn, ta mennick lhiettal giennaghtyn, as t’eh baghtal dy vel eh slane soit noi dean mooar dooghys, cha beagh ain edyr shocklaid ny cochenille; lhisagh shin cur tastey neesht gys y laa t’ayn jiu dy vel y dourin shoh ry gheddyn ayns Europey ny lomarcan, gollrish streeu crauee. Ny Turkee, ny hIndianee, ny Persianee, ny Sheenee, ny Siamee, ny Japanee, cha vel enn erbee oc er; agh ta resoon fondagh ayn dy bee ad ainjyssagh er ayns nyn shayll ayns lhing ny ghaa. Ayns y traa t’eh er gholl er y hoshiaght dy yindyssagh ny mast’ain-hene, as er-lheh ayns ny sheshaghtyn-caggee mooarey ayndoo ta whilleen sidoor onneragh as dy mie troggit, ta reaghey cre’n erree hig er stateyn; t’eh shickyr tra ta tree thousane dooinney streeu ayns cah noi armee ta corrym roo ayns earroo, dy vel y breck Frangagh er mysh feed thousane dooinney er gagh çheu.”

“Ta shen feeu jeh arrym,” as Candide; “agh shegin uss y lheihys.” “As kys oddys shen taghyrt?” as Pangloss; “cha vel argid erbee aym, my charrey, as feiy ny cruinney cha vod fuill v’er ny lhiggey, ny glistyr v’er ny ghoaill gyn eeck, ny fer ennagh dy eeck ass nyn lieh.”

Lurg y coloayrtys shoh va kiarail ec Candide; hie eh as hilg eh eh hene ec cassyn yn Anvashtagh giastyllagh Jacques, as hoilshee eh stayd injil e charrey er lheid yn aght as dy row yn dooinney mie çhelleeragh meiyghit gys erreeish, as cha lhig eh shaghey dy chur aaght da’n olloo Pangloss; deeck eh son e lheihys myrgeddin. Ayns y lheihys cha chaill Pangloss agh un sooill as un chleaysh. V’eh abyl dy screeu dy mie, as va toiggal slane fondagh echey jeh earrooaght. Ren yn Anvashtagh Jacques eh y phointeil gys oik freilleyder e lioaryn. Ec kione daa vee, begin da goll gys Lisbon son cooishyn dellal, as hug eh lesh yn daa ghraihder-creenaght ayns e lhong. Dinsh Pangloss da cre’n aght va dy chooilley nhee cha mie as oddagh y ve. Cha row Jacques ayns cordailys rish. “Cha vel dooyt erbee ayn,” as eshyn, “dy vel deiney er villey dooghys, son cha vel ad ruggit nyn moddee-oaldee, ny-yei t’ad çheet dy ve nyn moddee-oaldee. Cha dug Jee daue canonyn jeh kiare punt as feed, ny cliwenyn-gunn, ny-yei t’ad er nyannoo cliwenyn-gunn as canonyn dy chur mow y cheilley. Oddin gimraa sleih brisht, as y cairys ta glackey cooid yn sleih brisht dy volley ny dailleyderyn.” “Cha vod shoh ooilley ve shaghnit,” dreggyr yn olloo lieh-hooillagh, “as arkys da un dooinney ny lomarcan, t’eh jannoo yn mie cadjin; shen-y-fa myr smoo t’ayn dy arkyssyn er-lheh, smoo ta dy chooilley nhee dy mie.” Choud as v’eh resooney, va dorraghys ayns yn aer, ren ny geayghyn sheidey veih kiare corneilyn y teihll, as hoie dorrin agglagh er y vaatey, as Lisbon ayns shilley.

YN WHEIGGOO CHABDIL

DORRIN, COAYL-LHUINGEY, CRAA-HALLOOIN, AS YN ERREE HAINK ER YN OLLOO PANGLOSS, CANDIDE, AS YN ANVASHTAGH JACQUES

Lieh jeh ny troailtee er y lhong, va gannooinaghey, as goll eig kyndagh rish ny hangaishyn erskyn credjue va rowlal y vaatey cur er ny holtyn, as ooilley spyrrydyn y challin er nyn graa kione y cheilley, cha row niart oc eer dy ve imneagh mychione y ghaue. Va’n lieh elley gyllagh magh as goaill padjer; va ny shiaullyn raipit, ny cruin brisht, ren y lhong scoltey veih my cheilley. Adsyn va abyl, v’ad gobbragh; cha row yn derrey ghooinney geaishtagh rish y dooinney elley, cha row fer erbee cur saraghyn. Ren yn Anvashtagh cooney lesh y stiurey; v’eh er y lout-eaghtyr; ren shiolteyr er-rouyl eh y woalley dy garroo as v’eh sheeynit magh er ny buird; agh liorish y bwoalley hug eh da, va lheid y ghreain echey-hene as dy huitt eh magh ass y lhong gour e ching. Ren eh tannaghtyn croghey, sniemmit gys ayrn jeh’n chroan brisht. Ren Jacques mie roie dy hauail eh, cooney lesh dy ghrappal seose reesht, as liorish y ghleashagh shoh, v’eh tilgit ayns y cheayn ayns shilley yn çhiolteyr, lhig da çherraghtyn; cha by feeu lesh eer jeeaghyn er. Yeeagh Candide harrish, honnick eh e viallagh çheet rish reesht son minnid, eisht v’eh sluggit seose son dy bragh. Baillish y cheau eh-hene ny yei ayns y cheayn: lhiett y graihder-creenaght Pangloss eh, as eh soilshaghey da dy row poyll akeragh Lisbon er ny chummey gyn kiarail erbee elley agh dy beagh yn Anvashtagh er ny vaih ayn. Choud’s v’eh shickyraghey shoh a priori, scolt y lhong veih my cheilley, ren dy chooilley unnane çherraghtyn er-lhimmey jeh Pangloss, Candide, as y shiolteyr broutagh vaih yn Anvashtagh mie; snaue yn mitçhoor dy maynrey gys y traie, va Pangloss as Candide er nyn ymmyrkey er boayrd.

Tra v’ad er jeet huc-hene, hooill ad lesh Lisbon; va paart dy argid er mayrn oc, lesh v’ad treishteil ad hene y hauail veih accrys lurg daue v’er scapail veih’n dorrin.

Scoan v’ad er ghoaill kesmad ayns y valley, as ad dobberan baase y viallagh oc, ren ad gennaghtyn yn thalloo craa fo chosh;6 va’n keayn seiyt ’sy phurt, as vrish eh ny baatyn va akerit ayn. Ren geayghyn-cassee dy aile as dy leoie coodaghey ny straiddyn as ynnydyn y theay; huitt thieyn, va mulleeyn thieyn er nyn lhieggal sheese er undinyn, as va ny hundinyn brisht; va tree thousaneyn dy leih chammah aeg as shenn, fyrrynee as bwoirrynee, er nyn stroie fo’n traartys. Va’n shiolteyr feddanagh as gweeaghyn, as dooyrt eh, “Bee red ennagh ry gheddyn ayns shoh.” “Cre ta’n resoon fondagh son y taghyrt shoh?” as Pangloss. “Shoh laa jerrinagh y teihll!” deie Candide. Roie yn shiolteyr er y çhooyl ayns mean y chorvaal, hug eh y lane fo’n vaase dy gheddyn argid, as lurg da v’er gheddyn eh, ghlack eh eh, as ghow eh yn scooyr, as tra ghooisht eh lurg e veshtallys, chionnee eh foayr yn chied doodee arryltagh haink eh ny quail ayns fooilliagh ny thieyn currit mow, as mastey ny merriu as feallagh va raad y vaaish. Ny yei hayrn Pangloss er e roih: “My charrey,” dooyrt eh rish, “cha vel shoh kiart, ta shiu cur y lane fo’n resoon cadjin, ta shiu goaill yn caa eu dy yannoo olk.” “Dar y lioar!” dreggyr y fer elley, “she shiolteyr mee, ruggyr mee ayns Batavia, ta mee er sthampey kiare keayrtyn er y chrosh ayns kiare jurnaaghyn-marrey gys Japan;7 t’ou er veddyn yn dooinney kiart dy loayrt rish mychione y resoon cadjin ayd!”

Va shiartanse dy pheeshyn dy chlagh er lhottey Candide; v’eh sheeynit magh ayns y traid as coodit lesh smooirlagh. Dooyrt eh rish Pangloss: “S’merg dou! Fow bine dy feeyn as ooil; ta mee raad y vaaish.” “Cha vel y chraa-hallooin shoh ny red noa,” dreggyr Pangloss; “haink lheid y chraa cheddin er balley Lima ayns America nurree; ny hoyryn cheddin, ny heiyrtyssyn cheddin; son shickyrys ta cuishlin dy vrimstone fo halloo veih Lima derrey Lisbon.” “Cha vel nhee erbee ny smoo licklee,” as Candide; “agh, son graih Yee, cur dou ooil as feeyn. “Kys dy vel shiu gra licklee?” dreggyr yn graihder-creenaght, “dy firrinagh ta mee gra riu dy vel eh er ny hickyraghey.” Hie Candide neeal, as hug Pangloss lesh bine ushtey da veih farrane er-gerrey.

Laa ny vairagh, erreish daue v’er snaue trooid y traartys, ren ad ooraghey nyn niart beggan. Eisht ren ad gobbraghey marish feallagh elley dy eaysley er ny cummaltee v’er haghney yn baase. Hug sleih ennagh, ren ad cooney lhieu, jinnair daue chammah as v’ad abyl lurg lheid y drogh-haghyrt: t’eh firrinagh dy row yn lhongey trimshagh; ren y çheshaght boggaghey nyn arran lesh ny jeir oc; agh gherjee Pangloss ad, liorish shickyraghey daue nagh voddagh ny haghyr y ve er aght elley: “Son,” as eshyn, “shoh ooilley yn chooid share; son my ta aile fo halloo ayns Lisbon, cha vod eh ve ayns ynnyd erbee elley, son dy vel eh neu-phossible reddyn y ve raad nagh vel ad, son ta dy chooilley nhee dy mie.”

Dooinney beg ayns coamrey doo, fer-oik yn feysht-chrauee, va ny hoie faggys da, loayr eh dy cooyrtoil, gra, “T’eh jeeaghyn nagh vel shiu credjal ayns peccah Adam; son my ta dy chooilley nhee ec y chooid share, cha vod edyr tuittym ny kerraghey ’ve ayn.

“Ta mee dy hinjil guee erriu, ghooinney smoo ooasle, dy leih dou,” dreggyr Pangloss ny s’cooyrtoil foast, “haink tuittym sheelnaue as y mollaght ain dy hymmyrçhagh stiagh ayns y teihll share dy vod y ve ayn.” “Nagh vel shiu credjal er-y-fa shen ayns yn aigney seyr?” as y fer-oik. “Leih dou, ghooinney smoo ooasle,” as Pangloss, “foddee yn aigney seyr tannaghtyn marish yn ymmyrçh nagh vod caghlaa; son v’eh ymmyrçhagh dy beagh shin seyr; son fy yerrey she yn aigney kiarit...” Va Pangloss ayns mean y raa shoh, tra snog y fer-oik e chione gys e hendeilagh va shirveish feeyn Porto ny Oporto da.

YN ÇHEYOO CHABDIL

YN AGHT VA AUTO-DA-FÉ AALIN ER NY CHUMMAL DY LHIETTAL YN THALLOO VEIH CRAA, AS YN AGHT VA CANDIDE ER NY CHUSTEY

Lurg y chraa-hallooin v’er chur mow tree kerroo dy Lisbon, cha row deiney aghtal y çheer er veddyn saase s’fondee dy lhiettal slane traartys na auto-da-fé8 aalin y chur da’n pobble; v’eh reaghit ec Ard-scoill Choimbra dy vel y shilley jeh dooinney ny ghaa goll er lostey harrish aile moal, lesh staydoilid mooar, saase yindyssagh gyn foill dy lhiettal y thalloo veih craa.

Er yn oyr shoh ghlack ad dooinney dy Viscay va kyndagh jeh poosey yn vimmey echey, as daa Phortugaalagh v’er nobbal dy ghoaill feill-vuc tra v’ad gee yeean: lurg y jinnair haink sleih dy chiangley seose yn olloo Pangloss as e ynseydagh Candide, yn derrey yeh son dy loayr eh, as yn fer elley son dy dug eh clashtyn arrymagh da: v’ad er nyn goyrt gagh fer ny lomarcan ayns shamyryn feer feayr, ayndoo nagh dug y ghrian rieau trubbyl daue: shiaghtin lurg shen v’ad ny neesht coamrit lesh sanbenito, as va mitreyn dy phabyr currit er nyn gione: va mitre as sanbenito Chandide peintit lesh lossanyn bun ry skyn as jouill nagh row edyr famman ny croagyn oc; agh va famman as croagyn ec jouill Phangloss, as va ny lossanyn echey sheeyney seose. Hooill ad ayns cosheeaght chrauee as ad coamrit myr shen, roish my deaisht ad rish arrane rea aalin. Va Candide custhit er y thoyn rere y chiaulleeaght choud’s v’ad goaill arrane; va’n dooinney dy Viscay as y daa ghooinney v’er nobbal dy ee feill-vuc er nyn lostey, as va Pangloss er ny chroghey; cha row shen cordail rish y chliaghtey. Yn laa cheddin chrie yn thalloo ass y noa lesh smoash atçhimagh.

Va Candide ard-agglagh, currit fo chosh, seaghnit erskyn towse, lhiggey fuill as er-creau veih boyn gy baaish, as dooyrt eh rish-hene, “My ta shoh yn seihll share dy vod y ve ayn, cre ta ny fir elley gollrish? oddin v’er hurranse yn chooish shoh mannagh beign agh er ve custhit, son hurr mee shen marish ny Bulgarianee; agh, O Phangloss veen! yn graihder-creenaght smoo erbee, begin dou shiu ’akin goll er croghey, gyn fys y ve aym cre hon? O Anvashtagh veen! yn dooinney share erbee, begin dou shiu ’akin goll er baih ’sy phurt? O Mademoiselle Cunégonde! Phearl ny mraane, begin daue yn ghailley eu y raipey magh?”

V’eh shooyl ersooyl, scoan v’eh abyl dy hannaghtyn er e chosh, son dy row eh er hurranse preaçheil, custhey, feaysley as bannaght, tra haink shenn ven ny raad, as dooyrt ee rish, “My vac, bee-jee dunnal, eiyr-jee orrym.”

YN ÇHIAGHTOO CHABDIL

YN AGHT GHOW SHENN VEN KIARAIL JEH CANDIDE,
AS YN AGHT HOOAR EH E GHRAIH REESHT

Cha row Candide dunnal er chor erbee, agh deiyr eh er y çhenn ven stiagh ayns bwaane broghe: hug ee pot shelliu da dy rubbal er hene, daag ee bee ad jough da; yeeagh ee lhiabbee veg lieh-ghlen da; va eaddagh faggys da’n lhiabbee. “Ee-jee, iu-jee, caddil-jee,” dooyrt ee rish, “as dy jean Nyn Men-çhiarn dy Atocha,9 yn Noo Anthony dy Phadua,10 as yn Noo Jamys dy Chompostella11 kiarail y ghoaill jiu! Higgym reesht mairagh.” Candide, va foast goaill yindys jeh ooilley ny v’eh er vakin, jeh ooilley ny v’er er hurranse, as ny smoo foast jeh giastyllys y çhenn ven, baillish y laue eck y phaagey. “Cha nee yn laue aym’s lhisagh oo y phaagey,” as y çhenn ven; “higgym reesht mairagh. Rub-jee shiu-hene lesh y çhelliu, ee-jee as caddil-jee.”

Ga dy row whilleen arkys er jeet er, ren Candide gee as cadley. Laa ny vairagh hug y çhenn ven lhee anjeeal da, as yeeagh ee er e ghreeym as rub ee hene eh lesh shelliu elley: ny lurg shen hug ee lhee jinnair huggey: haink ee reesht ’syn astyr beg as shibber eck. Yn laa er giyn ren ee ny reddyn cheddin. “Quoi shiu?” vrie Candide jee reesht as reesht; “quoi t’er vrasnaghey shiu gys lheid y chenjallys? kys oddym booise y choyrt diu?” Cha dooyrt y ven vie rieau veg son ansoor. Haink ee reesht ’syn astyr, agh cha dug ee lhee veg y shibber: “Tar-jee marym,” as ish, “as ny habbyr-jee fockle. Ghow ee greme er e roih, as hooill ee marish magh ayns y çheer mysh kerroo meeilley: rosh ad gys thie fadaneagh, va cruinnit mygeayrt lesh garaghyn as ammyryn. Ren y çhenn ven cronkal er dorrys beg. Doshil eh; hug ee lhee Candide, liorish greeishyn follit, gys shamyr veg coodit lesh airh, daag eh ee er lhiaght dy vrocade, yeigh ee yn dorrys er e cooylloo, as hie ee magh. Heill Candide dy row eh dreamal, as yeeagh er ooilley e vea myr dreamal olk, as ec y traa v’ayn va dreamal taitnyssagh echey.

Haink y ven rish reesht ayns traa gerrit; v’ee cummal seose lesh doilleeid ben er-creau, ard as staydoil, soilshean lesh cliejeenyn, as coodit lesh breid. “Trog-jee yn vreid shoh,” dinsh y çhenn ven da Candide. Haink y dooinney aeg ny coair; hrog eh yn vreid lesh laue faitagh. Cre’n tullagh! Cre’n yindys! Er-lesh dy vaik eh Mademoiselle Cunégonde; she ish honnick eh dy jarroo, she ish hene v’ayn. Ren e niart failleil, cha dod eh fockle y ghra, huitt eh ec e cassyn. Huitt Cunégonde er y lhiaght. Heb y çhenn ven liggar daue, haink ad huc-hene, loayr ad rish y cheilley: ec y toshiaght va ny goan oc cabbaragh, as feyshtyn as freggyrtyn brishey stiagh noi ry hoi, osnaghyn, jeir as yllaghyn. Hirr y çhenn ven orroo dy yannoo ny sloo dy feiyr, eisht daag ee ad nyn lomarcan. “C’red! she shiuish t’ayn!” dooyrt Candide ree, “ta shiu bio! ta mee dy gheddyn shiu reesht ayns Portugaal! Cha row shiu goit er egin my ta? Cha row yn vinnagh eu raipit magh, myr hickyree yn graihder- creenaght Pangloss dou?” “Ny dooyrt eh, t’eh firrinagh,” dooyrt Cunégonde aalin, “agh cha vel sleih geddyn baase gagh keayrt jeh’n daa lhag-haghyrt shoh.” “Agh yn ayr as y voir eu, row adsyn marrit?” “S’treih lhiam gra dy vel eh firrinagh,” dooyrt Cunégonde as ee keayney. “As nyn mraar?” “Ta my vraar marroo neesht.” “As cre’n fa ta shiu ayns Portugaal? as kevys diu dy row mish ayns shoh? as liorish cre’n contoyrtys quaagh ren shiu geddyn y çhenn ven dy my chur lhee gys y thie shoh?” “Inshym diu ooilley shen,” dreggyr y ven aeg; agh hoshiaght shegin diu ginsh dooys mychione ooilley ny reddyn t’er daghyrt diu neayr’s hug shiu paag oney dou, as hooar shiu brebbyn er y thoyn.”

Hug Candide biallys jee lesh arrym dowin; as ga dy row yindys mooar er, ga dy row e choraa annoon as er-creau, ga dy row e ghreeym foast red beg piandagh, ren eh coontey jee er aght feer oney jeh ooilley ny haink er er-dyn tullagh tra v’eh scart ree. Hrog Cunégonde e sooillyn gys niau: ren ee jeir y hilley tra cheayll ee jeh baase yn Anvashtagh mie as baase Phangloss; ny lurg shen loayr ee er yn aght shoh rish Candide, hug geill vie da dy chooilley ockle, as ren ee y luggey lesh e hooillyn.

YN HOGHTOO CHABDIL

SKEEAL CHUNÉGONDE

“Va mee ayns my lhiabbee as cadley dowin orrym, tra by chooidsave lesh Flaunys ny Bulgarianee y choyrt gys nyn gashtal aalin dy Thunder-ten-tronckh; varr ad m’ayr as my vraar, as yiare ad my voir ayns peeshyn beggey. Bulgarianagh mooar, shey trie er yrjid, tra honnick eh dy row mee er n’gholl neeal lurg ny taghyrtyn shoh, ghow eh mee er egin; hug shen orrym çheet my laue, va mee er my ghoostey, dyllee mee, ghleck mee, ghreim mee, screeb mee, baillym raipey magh sooillyn y Vulgarianagh vooar shoh, son nagh row fys aym dy vel ooilley ny haghyr ayns cashtal m’ayrey red feer chadjin: hug y brout lhott skynn dou er my lhiattee hoshtal, jeh ta mee foast gymmyrkey yn cron.” “Aless! ta mee treishteil dy vaikym shen,” dooyrt Candide oney. “Hee shiu eh,” as Cunégonde, “agh ny lhig dooin scuirr.” “Tannee-jee er y skeeal,” as Candide.

Dinsh ee e skeeal ny sodjey er yn aght shoh: “Haink captan ny Bulgarianee stiagh, honnick eh mee coodit lesh fuill, agh cha dug y sidoor elley geill da. Daase y captan jymmoosagh son nagh dug y brout shen arrym dy liooar da, as ren eh y varroo eh choud’s v’eh foast ny lhie orrym. Eisht chiangle eh seose my lhottyn, as dymmyrk eh mee ersooyl my phryssoonagh caggee gys y chummal echeysyn. Va mee niee yn earroo beg dy lheintyn v’echey, va mee gaarlaghey lhongaghyn da; er-lesh dy row mee feer waagh, shegin dou goaill rish; as cha nobbym dy row eh feer stoamey, as dy row crackan bog bane echey; er y laue elley cha row monney tushtey ny graih-creenaght echey: honnick mee dy baghtal nagh row eh troggit liorish yn Olloo Pangloss. Ec kione tree meeaghyn, erreish da v’er choayl ooilley’n argid echey, as eh skee jeem’s, chreck eh mee da Ew enmyssit Don Issachar, va dellal ayns yn Ollan as ayns Portugaal, as va er-finnue lesh graih er mraane. Ayns traa gerrit by laik lesh yn Ew shoh mee dy mooar, agh cha dooar eh yn varriaght harrym; hass mee magh ny share noi echeysyn na noi yn sidoor Bulgarianagh: foddee ben onneragh ve goit er egin un cheayrt, agh nee yn ynrickys eck gaase ny s’troshey. Ren yn Ew, son dy my yannoo ny s’arryltee dy chooilleeney ny yeearreeyn echey, mee y chur lesh gys y thie shoh er y çheer ta shiu dy akin. Gys y laa shen va mee credjal nagh row veg er y thalloo cha aalin as cashtal Thunder-ten-tronckh; va mee mollit.

Laa dy row hug yn ard-feyshteyder-crauee tastey dou ec yn erin; vlake eh orrym mooarane, as hug eh çhaghteraght dou dy begin da loayrt rhym mychione cooishyn follit. Hie mee gys y phlaase echey; dinsh mee da mychione y stayd va mee ruggit ayn; hoilshee eh dou cre wheesh as v’eh fo my stayd mee dy ve lesh Israelite. Hug eh roish da Don Issachar eshyn dy my chur seose huggey. Don Issachar, ta banceyr ny cooyrtey as dooinney pooral, cha baillish shen y yannoo er chor erbee. Ren y feyshteyder-crauee baggyrt er lesh auto-da-fé. Fy yerrey ghow yn Ew aym aggle, as ren eh bargane liorish veagh yn thie as mish lesh y jees oc cooidjagh; veagh ad ec yn Ew Jelune, Jecrean as er y Doonaght, as veagh ad ec yn eyshteyder-crauee ny laghyn elley ’sy çhiaghtin. Ta’n bargane shoh er ve gobbragh mie dy liooar rish shey mee. Ta argane ny ghaa er ve ayn; son feer vennick cha row eh reaghit beagh yn oie eddyr Jesarn as Jedoonee fo’n shenn leigh ny’n leigh noa. Er my hon hene, ta mee er hassoo magh noi’n jees oc gys y traa t’ayn; as er-lhiam dy nee er yn oyr shoh ta foast wheesh dy ghraih er ny choyrt dou.

“Fy yerrey, ry hoi shaghney craa-hallooin elley, as baggyrt er Don Issachar, by chooidsave lesh my hiarn yn feyshteyder-crauee auto-da-fé y chummal. V’eh kenjal dy liooar dy chur cuirrey dou gys y taghyrt shoh. Va ynnyd feer vie aym; va bee as jough er nyn shirveish da ny mraane ooasle eddyr yn erin as yn coyrt-gy-baase. Dy insh yn irriney, v’eh feohdagh dou fakin yn daa Ew as y dooinney onneragh dy Viscay v’er boosey yn vimmey echey goll er lostey: agh nagh mooar va’n yindys, yn aggle as yn shaghrynys orrym tra hug mee my-ner fer ayns san-benito, as mitre er e chione, va casley rish Pangloss! Rub mee my hooillyn, ren mee jeeaghyn er dy geyre, honnick mee eh goll er croghey; huitt mee my neealloo. Scoan va mee er jeet hym-pene reesht tra honnick mee shiu-hene, as shiu jiarg-rooisht; she ec y tullagh shen smoo v’aym dy feohdys, dy sneih, dy hrimshey as dy veehreishteil. Jirrym dy firrinagh diu dy vel crackan eu ta ny s’gilley foast, as ny smoo slane ruishagh, na crackan y chaptan Bulgarianagh. Ren y shilley shoh doobley reesht yn ennaghtyn niartal va dy my lhieeney, dy my luggey. Deam mee magh, baillym gra, ‘Scuirr-jee, varbarianee!’ Agh ren my choraa failleil, as veagh m’yllaghyn er ve gyn ymmyd. Tra va shiu dy mie custhit, dooyrt mee, ‘Kys oddys shoh y ve, Candide ennoil as Pangloss creeney dy ve ayns Lisbon, yn derrey yeh dy hurranse keead builley kip, as y jeh elley dy ve croghit liorish sarey my hiarn yn feyshteyder-crauee, echey ta wheesh dy ghraih orrym’s? Shen-y-fa ren Pangloss my volley dy dewil, tra dinsh eh dou dy vel dy chooilley red taghyrt er yn aght share erbee!’

“Va mee brasnit as seaghnit, yn derrey hullagh kyrloghe lesh trimshey, y tullagh elley aarloo dy gheddyn baase jeh annoonid, va my chione lhieent lesh baase dewil m’ayr, my voir as my vraar, daanys y sidoor broutagh Bulgarianagh, yn lhott skynn hug eh dou, my vondiaght, m’obbyr myr coagyrey, yn captan Bulgarianagh, yn mitçhoor Don Issachar, yn feyshteyder-crauee feohdagh, yn aght va’n Olloo Pangloss croghit, yn miserere mooar lesh arrane rea tra va shiu goll er custhey, as erskyn ooilley yn phaag hug mee diu cooyl scaa, yn laa honnick mee shiu yn cheayrt s’jerree. Hug mee moylley da Jee son shiu y leeideil hym reesht lurg whilleen lhiettrymys. Hirr mee er my henn ven dy chur lhee shiu gys yn ynnyd shoh cha leah as oddagh ee. T’ee er n’yannoo magh my yeearree dy mie; ta mee er vlashtyn er yn eunys erskyn towse jeh fakin shiu reesht, jeh clashtyn shiu, as loayrt riu. Gyn dooyt ta shiu goll neeu; ta gailley vooar aym; lhig dooin shibber y ghoaill hoshiaght.”

Myr shen hoie y jees jeu sheese ec y voayrd; as, lurg shibber, hie ad reesht gys y lhiaght aalin ta imraait hannah; v’ad ayns shen tra ren Don Issachar, unnane jeh mainshteryn y thie, roshtyn huggey. Va’n Doonaght ayn. V’eh er jeet dy ghoaill soylley jeh e chairys, as dy hoilshagh e ghraih veiygh.

YN NUYOO CHABDIL

YN ERREE HAINK ER CUNÉGONDE, CANDIDE, YN ARD-FEYSHTEYDER-CRAUEE AS EW

Va’n Issachar shoh yn Hebrew s’groamee va rieau ayns Israel, er-dyn chappeeys ayns Babylon. “Cre ta shoh!” as eshyn, “vitçhey dy Ghalilee, nagh vel yn feyshteyder-crauee dy liooar dhyt? negin da’n mitçhoor shoh oo y rheynn marym neesht?” Myr v’eh gra shoh hayrn eh skynn liauyr v’eh kinjagh dy ymmrykey, as er-y-fa dy chreid eh nagh row armyn erbee ec e noid, hilg eh eh-hene er Candide; agh va’n Westphalianagh mie er n’gheddyn cliwe aalin veih’n çhenn ven marish yn chullee d’eaddagh. Hayrn eh e chliwe, ga dy row ymmyrkey feer villish echey, as hug eh yn Israelite ny lhie cha marroo as scaddan er ny leacyn laarey, ec cassyn Chunégonde aalin.

“Voidyn chasherick!” dyllee ish, “cre serree dooin? Dooinney er ny varroo ’sy thie aym’s! my hig fir-oik y leigh, beemayd caillit.” “Mannagh beagh Pangloss er ve croghit, veagh eh er chur coyrle vie dooin ayns y drogh-haghyrt shoh, son dy row eh ny ghraihder- creenaght mooar. Fakin nagh vel eshyn ayn arragh, lhig dooin shirrey coyrle er y çhenn ven.” Va ish feer frioosagh as v’ee goaill toshiaght dy insh daue e smooinaghtyn tra doshil dorrys beg elley. V’eh un oor lurg mean-oie, ta shen, toshiaght Jedoonee. Va’n laa shoh lesh yn feyshteyder-crauee. Haink eh stiagh as honnick eh Candide v’er ny ve custhit, as cliwe ayns e laue, corp marroo sheeynit magh er y laare, Cunégonde as shaghrynys urree, as y çhenn ven cur coyrle.

Shoh myr smooinee Candide ’sy tullagh shen, as yn aght ren eh resooney: “My ver y dooinney noo shoh fys er sleih dy chooney lesh, nee eh gyn dooyt cur saraghyn mish y lostey, oddagh eh jannoo lheid cheddin rish Cunégonde; gheyr eh mee dy ve custhit gyn erreeish, t’eh geearree yn ven shynney lhiam; ta mee er chur rish dunverys; cha voddym lhiggey shaghey. Va’n smooinaghtyn shoh feer tappee; as, gyn caa y chur da’n feyshteyder-crauee dy heet huggey-hene lurg yn yindys, vrod eh eh jeeragh ny hrooid, as hilg eh sheese eh faggys da’n Ew. “Shoh boirey mooar,” as Cunégonde; “cha vodmayd jerkal rish pardoon; beemayd çharbaait veih’n Agglish, ta nyn oor s’jerree er jeet! Cre’n aght oddagh shiuish, va ruggit cha meein, marroo ayns daa vinnid chammah Ew as fer-oik yn Agglish?” “My ven aeg aalin,” dreggyr Candide, “tra ta dooinney ayns graih, geadaghey, as er ve custhit liorish yn feysht-chrauee, cha nee eh-hene t’ayn arragh.

Loayr y çhenn ven eisht, as dooyrt ee: “Ta tree cabbil Andalucianagh ayns y staabyl, marish y jeelt as y streean oc, lhig da Candide dunnal ad y gheddyn aarloo; ta moidoreyn12 as diamondyn ec my ven-çhiarn, lhig dooin markiagh ersooyl dy bieau, ga nagh voddym’s soie agh er un chease ny lomarcan, as hemmayd gys Cadiz; ta’n emshyr braew, she taitnys mooar eh dy hroailt ayns fynneraght ny hoie.

Ren Candide er y çhooyl ny jeeltyn y chur er ny tree cabbil; hie Cunégonde, y çhenn ven, as eshyn jeih meeilley as feed gyn scuirr. Myr v’ad markiagh ersooyl, rosh yn Santa Hermandad13 gys y thie; doanluck ad yn feyshteyder-crauee ayns keeill aalin, as hilg ad Issachar er y charnane-trustyr.

Candide, Cunégonde, as y çhenn ven, v’ad hannah ayns balley-çheerey Avacena,14 ayns mean sleityn Sierra Morena;15 as shoh myr v’ad loayrt ayns thie-oast:

YN JEIHOO CHABDIL

YN SEAGHYN V’ER CANDIDE, CUNÉGONDE, AS YN ÇHENN VEN TRA ROSH AD GYS CADIZ, RAAD HIE AD ER BOAYRD LHONG

“Quoi oddagh v’er gheid ny pistoleyn16 as ny diamondyn aym?” va Cunégonde gra as ee keayney; “cre neemayd beaghey er? cre ta shin goll dy yannoo? c’raad yioym feyshteyderyn-crauee as Ewnyn dy chur feallagh elley dou?” “Aless!” as y çhenn ven, “ta mee dy lajer cur yn foill er maynagh jeh oardagh Francis, chaddil jea ’sy thie-oast cheddin va shinyn ayn ayns Badajoz!17 Dy jean Jee my lhiettal veih jannoo briwnys gyn tort! Agh haink eh stiagh ayns y çhamyr ain daa cheayrt, as dimmee eh roish foddey dy hraa roish my jagh shinyn.” “Aless!” as Candide, “ren Pangloss mie dy mennick soilshaghey dou dy vel cooid y teihll ec dy chooilley ghooinney ayns co-pharteeys cadjin, dy vel cairys co-chorrym ec gagh persoon. Dy jarroo lhisagh yn maynagh, cordail rish y phrinsabyl shoh, v’er vaagail dooin dy liooar cour y jurnaa ain. Nagh vel red erbee er-mayrn eu eisht, my Chunégonde aalin?” “Cha vel un varavedi,18” as ish. “Lhig dooin creck fer jeh’n daa chabbyl,” as y çhenn ven; “neeym’s markiagh cooyl my ven ooasle, ga nagh voddym soie agh er un chease, as myr shen roshmayd gys Cadiz.”

’Sy thie-oast cheddin va prior jeh oardagh Venedict; chionnee eh yn cabbyl son prios neu-gheyr. Hie Candide, Cunégonde as y çhenn ven trooid Lucena, Chillas as Lebrija,19 as haink ad fy yerrey gys Cadiz. Va flod goll er aarlaghey, as sidooryn çhaglym ayns shen dy hyndaa gys keeall ny hayraghyn bannee jeh Sheshaght Yeesey ayns Paraguay; son v’ad cur nyn lieh yn loght jeh brasnaghey unnane jeh ny tribeyn oc dy irree magh noi ree ny Spaainey as ree Phortugaal, faggys da balley San Sacramento. Fakin dy row Candide er hirveish marish ny Bulgarianee, ren eh yn cliaghtey-caggee Bulgarianagh kiongoyrt rish sareyder yn armee veg lesh wheesh dy ghrayse, dy vieauid, dy schlei, dy voyrn as dy skibbyltys dy dug eh da sheshaght dy choshee dy harey. Myr shen v’eh ny chaptan; hie eh er boayrd marish Mademoiselle Cunégonde, yn çhenn ven, daa harvaant, as y daa chabbyl veih Andalucia, by lesh ard-feyshteyder-crauee Phortugaal ’sy toshiaght.

Fud y slane jurnaa v’ad resooney mychione creenaght Phangloss voght. “Ta shin goll gys tuinney elley,” as Candide; “she ayns shen, gyn dooyt, ta dy chooilley nhee dy mie: son shegin goaill rish dy voddagh shin plaiynt mychione ny ta taghyrt ’sy teihll ainyn ayns dooghys as ayns ymmyrkey-bea.” “Ta mee cur graih diu lesh ooilley my chree,” as Cunégonde, “agh ta m’aigney foast goaill yindys jeh ooilley ny ta mee er vakin, as jeh ooilley ny t’er jeet orrym.” “Bee ooilley dy mie,” dreggyr Candide; “ta’n vooir ’sy teihll noa shoh hannah ny share na faarkaghyn Europey; t’ee ny s’kiuney, as ny geayghyn ny s’kinjee. Son shickyrys she yn Seihll Noa yn tuinney share dy vod y ve ayn.” “Dy gooidsave lesh Jee eh dy ve myr shen!” as Cunégonde: “agh ta mee er ve cha seaghnit ayns my heihll hene, dy vel my chree bunnys dooint noi treishteil.” “Ta shiu gaccan,” dooyrt y çhenn ven ree; “aless! cha vel shiu er hurranse lheid yn arkys as t’er jeet orrym’s.” Ren Cunégonde bunnys gearey, as er-lhee dy row eh feer aitt yn ven vie shoh dy ghoaill urree dy ve ny s’mee-vaynrey na ee-hene. “Aless!” dooyrt ee ree, “my ven vie, mannagh vel shiu er ve goit er egin liorish daa Vulgarianagh, er n’gheddyn daa lhott skynn er y volg, er vakin jees jeh ny cashtalyn eu goll er stroie, er chur-my-ner roish ny sooillyn eu cragh ve jeant er daa voir as daa ayr, as er vakin daa ghooinney bynney lhiu goll er custhey ayns auto-da-fé, cha vaikym kys oddagh yn stayd eu ve ny s’messey na’n stayd aym’s; marish shoh va mee ruggit m’inneen varon as tree feed kerroo as ghaa-yeig er my scape, as ta mee er ve my choagyrey.” “Mademoiselle,” dreggyr y çhenn ven, “cha vel fys eu er yn stayd va mish ruggit ayn; as dy jinnin jeeaghyn diu my hoyn, cha beagh shiu loayrt myr ta shiu nish, as lhiggagh shiu shaghey nyn mriwnys.” Hug ny goan shoh yeearree jeean ayns cree Chunégonde as Chandide dy gheddyn magh y slane skeeal. Dinsh y çhenn ven daue eh er yn aght shoh:

YN CHIED CHABDIL JEIG

SKEEAL Y ÇHENN VEN

“Keayrt dy row cha row aym sooillyn fuiltagh çhemmit lesh scarleod; cha row my stroin bentyn rish my smeggyl as cha row mee my harvaant. Mish inneen y Phapan yn jeihoo Urban20 as ben-phrinse Palestrina. Va mee troggit derrey va mee kiare bleeaney jeig dy eash ayns plaase ny cour nagh beagh ooilley ny thieyn-mooarey ec ny çhiarnyn Germaanagh eu fondagh myr staabylyn; as beeagh unnane jeh my ghooynyn ny smoo na dy chooilley red bwaagh ayns Westphalia. Va mee gaase ayns aalid, ayns grayse, ayns schlei, mastey eunyssyn, arrym, as jerkalys; va mee hannah brasnaghey graih; va m’oghrish gaase, as cre’n oghrish! bane, stoamey, cummit gollrish keeaghyn y Venus de’ Medici; as cre ny sooillyn! cre ny farvolleeyn! cre ny molleeyn doo! va aileyn lossey ayns daa chiarkyl my hooillyn, ny s’gilley na soilshean ny rollageyn! myr shen va ny bardyn ’sy valley ginsh dou. Ny mraane va cur moom as cur jeem, v’ad tuittym my neealloo lesh eunys tra v’ad jeeaghyn er my veealloo as er my chooylloo, as baillish dy chooilley ghooinney ve ayns nyn ynnyd.

“Va mee nasht rish ard-phrinse Massa-Carrara: cre’n prinse! cha bwaagh rhym’s, lane dy veiyghys as dy veeinid, tushtagh as toiggalagh, as lostey lesh graih; va graih aym er myr ta sleih cur graih yn chied cheayrt, lesh jalloonys, lesh spyrryd er finnue. Va dy chooilley nhee aarloo cour y vannish: cha geayll peiagh erbee rieau jeh lheid y staydoilys as lheid y mooaralys; va gienseyn, gammanyn as operaghyn aitt gyn scuirr; as va dy chooilley ghooinney jannoo sonnetyn er my hon, ga nagh row fer erbee jeu mie dy liooar. Va tullagh my vaynrys tayrn er-gerrey, tra hug shenn ven-varquis, va graihder my phrinse, cuirrey da dy ghoaill shocklaid maree; hooar eh baase ayns ny sloo na daa oor lesh angaishyn agglagh; agh cha nee agh cooish fardalagh va shen. Va my voir fo mee- hreishteil, agh cha row ee dobberan wheesh as va mish; baillee scapail son tammylt beg veih ynnyd cha treih. Va state feer aalin eck faggys da Gaeta: hie shin er boayrd lhong jeh’n çheer va coodit lesh airh gollrish altar y Noo Peddyr ’sy Raue. Doaltattym ren roosteyryn-marrey veih Salé berraghtyn orrin as çheet er boayrd: ren ny sidooryn ain shin y endeil myr sidooryn y Phapan; huitt ad er ny glioonyn oc as hilg ad ersooyl nyn armyn, as ad guee er mainshter ny roosteyryn-marrey dy leih daue in articulo mortis.21

“Er y çhooyl v’ad roostit cha lhome as apagyn, as my voir, gagh inney-veyl v’ain, as mish myrgeddin. T’eh red yindyssagh, yn aght jeidagh ta ny deiney-seyr shid cur eaddagh sleih jeu; agh y nhee smoo hug yindys orrym, va shen yn aght hug ad nyn meir stiagh ayns ynnyd raad nagh vel mraane son y chooid smoo lhiggey agh ynrycan piobanyn-lheihys y ve currit. Va’n taghyrt shoh jeeaghyn feer whaagh dooys: shen yn aght ta sleih briwnys dy chooilley chooish tra nagh vel ad er vaagail nyn jeer hene roie. Dynsee mee ayns traa gerrit dy row eh ry hoi fakin row diamondyn follit ain ayns shen; t’eh ny chliaghtey er dy rieau mastey ashoonyn cooyrtoil ta troailt er y cheayn. Hooar mee fys dy vel ny reejeryn crauee dy Valta jannoo lheid cheddin dy chooilley cheayrt t’ad tayrtyn deiney as mraane Turkagh; she leigh yn teihll eh nagh vel dy bragh lhiggit shaghey.

“Cha ninshym diu cre cha seaghnagh t’eh da ben-phrinse aeg y ve goit ayns bondiaght gys Morocco marish e moir: foddee shiu smooinaghtyn mie dy liooar cre’n sorçh dy reddyn va shin egnit dy hurranse ayns lhong ny roosteyryn-marrey. Va my voir foast feer aalin: ny innaghyn-meyl ain, ny mraane shamyr oney ain, va ny smoo dy woyid oc na yioghe shiu ayns Africa ooilley: er my hon hene, va mee aalin as stoamey erskyn towse, va mee aalid hene, grayse hene, as va mee my voidyn. Cha ren mee tannaghtyn ’sy stayd shen ry foddey; yn blaa shoh, va mee er ve dy reayll son prinse aalin Massa-Carrara, v’eh raipit voym liorish captan ny roosteyryn-marrey; she dooinney doo eajee v’ayn, heill dy jarroo dy row eh jannoo ard onner dou. Son shickyrys begin da ben-phrinse Palestrina as mish y ve feer lajer dy hassoo magh noi ooilley ny haghyr dooin roish my rosh shin gys Morocco! Agh ta ny reddyn shoh cha cadjin nagh neeu loayrt jeu.

“Va Morocco baiht ayns fuill tra haink shin gys shen. Va sheshaght ec gagh fer jeh jeih mec as daeed yn impir Muley Ismael;22 va cur er nyn doshiaght jeih caggaghyn as daeed ’sy çheer; deiney doo noi deiney doo, deiney doo noi deiney dhone, deiney dhone noi deiney dhone, deiney mestit noi deiney mestit: cha row ayn agh cragh chinjagh trooid-magh y reeriaght.

“Scoan va shin er chur cass er y thalloo, tra haink rish sheshaght dy gheiney doo va noi yn roosteyr-marrey aym’s, as ad shleeuit er glackey yn ghriu veih; she shinyn, lurg ny diamondyn as yn airh, va’n chooid smoo costal dy row echey. Hug mee my-ner cah nagh vaik shiu dy bragh y lheid ayns ny çheeraghyn Europagh eu. Cha vel fuill pobbleyn y twoaie çheh dy liooar; cha vel ad wheesh er-rouyl son mraane as ta cadjin da ny deiney ayns Africa. Strooys dy vel bainney ayns cuishleeyn deiney Europey; she vitriol, she aile ta roie ayns cuishleeyn cummaltee Slieau Atlas as ny çheeraghyn mygeayrt-y-mysh. V’ad caggey lesh elgys ny lionyn, ny tigeryn as ny hardnieughyn jeh ny hardjyn shen, dy reaghey quoi yinnagh shin y chosney. Ghlack Mooragh roih yesh my vayrey, chum sharvaant my chaptan e roih hoshtal; ghow sidoor Mooragh greme er y derrey chass, as y chass elley ec fer jeh ny roosteyryn-marrey. Va bunnys dy chooilley unnane jeh ny hinneenyn ain ec y tullagh shen tayrnit mastey kiare sidooryn er yn aght cheddin. Dreill my chaptan mee follit er e chooylloo; va’n skynn echey ayns e laue, as eh marroo ooilley ny va shassoo noi yn ferg echey. Fy yerrey honnick mee my voir as ooilley ny mraane Idaalagh ain raipit veih my cheilley, giarit ayns peeshyn beggey, buitçhoorit liorish ny beishtyn va caggey dy gheddyn ad. Ny pryssoonee, my heshaghyn, adsyn v’er ghoaill ad, sidooryn, shiolteyryn, deiney doo, dhone, bane as mestit, as er jerrey my chaptan, va dy chooilley unnane er ny varroo, as mish goll eig er carnane dy verriu. Va’n chooid cheddin taghyrt, myr ta fys ec y slane seihll, ny smoo na nuy cheead veeilley ayns gagh aird, ga nagh ren peiagh erbee shaghney ny queig padjeryn gagh laa va oardit liorish Muhammad.

“Deayshil mee mee-hene lesh lane doilleeys veih mastey whilleen corp marroo mestit fud y cheilley as roie lesh fuill, as hayrn mee mee-hene dy moal fo billey-oranje mooar er claddagh strooan er-gerrey dou; huitt mee sheese ayns shen lesh aggle, annooinid, feohdys, meehreishteil as accrys. Dy gerrid lurg shen hug my cheeall chastit seose gys saveen va ny s’niessey da goll neeal na da cadley. Va mee ’sy stayd shoh dy annooinid as dy chadley brisht, eddyr baase as bea, tra dennee mee red ennagh bentyn rhym, red ennagh gleashagh er my chorp; doshil mee my hooillyn, honnick mee dooinney bane stoamey va gosnaghey as gra eddyr e eeacklyn: ‘Oh s’mooar yn arkys y ve gyn maggleyn!’

YN NAH CHABDIL JEIG

YN CHOOID ELLEY JEH ARKYSSYN Y ÇHENN VEN

“Ghow mee yindys as boggey jeh clashtyn çhengey my heer hene, as cha ghow mee ny sloo dy yindys jeh ny goan va’n dooinney dy ghra, dreggyr mee dy vel ayn drogh-haghyrtyn s’messey na ad shen v’eh plaiynt jeu; dinsh mee da ayns beggan focklyn mychione ny reddyn feohdagh v’er jeet orrym’s, as eisht hie mee neeal reesht. Hug eh lesh mee gys thie er-gerrey, lhie eh mee ayns lhiabbee, hooar eh bee dou, hirveish eh orrym, gherjee eh mee, ren eh my vrynneragh, dooyrt eh dou nagh vaik eh rieau nhee erbee cha aalin rhym’s, as nagh row eh rieau er ghoaill wheesh dy foddeeaght son y red nagh voddagh peiagh erbee y chur er ash da. ‘Va mee ruggit ayns Napoli,’ dinsh eh dou; ‘ayns shid ta daa housane ny tree thousaneyn dy lhiennoo er nyn spoiy gagh blein; ta paart jeu geddyn baase kyndagh rish, ta feallagh elley geddyn coraa ny s’aalin na t’ec ben, as feallagh elley çheet dy reill çheeraghyn. Va speeideilys mooar er yn yiarey er my hon’s, as va mee my chiaulleyder ayns plaase Ben-phrinse Palestrina.’ ‘My voir’s!’ dyllee mish. ‘Y voir eu!’ dyllee eshyn as eh keayney: ‘cammah! nee shiuish y ven-phrinse aeg hrog mish derrey v’ee shey bleeaney dy eash, y ven-phrinse va hannah gialdyn dy ve cha aalin as ta shiu hene?’ ‘She mish t’ayn; ta my voir kiare cheead kesmad ersooyl, t’ee giarit ayns kerrooyn fo carnane dy chirp varroo...’

“Dinsh mee da dy chooilley nhee v’er daghyrt dou; ren eshyn coontey myrgeddin jeh ny contoyrtyssyn echeysyn, ginsh dou yn aght v’eh currit gys Ree Morocco veih pooar Chreestee, dy chooilleeney conaant rish y ree shoh liorish yioghe eh poodyr doo, canonyn, as lhongyn, son dy chooney lesh astyrt dellal pooaraghyn Creestee elley. ‘Ta m’obbyr jeant,’ dooyrt yn fer-spoiyt onneragh shoh; ‘beeym goll er boayrd lhong ayns Ceuta,23 verrym lhiam shiu reesht gys yn Idaal. Agh nagh mooar yn arkys y ve gyn maggleyn!’

“Hug mee booise da lesh jeir vooisal; as ayns ynnyd jeh my chur lesh reesht gys yn Idaal, hie eh gys Algiers, as chreck eh mee gys dey24 yn çheer shen. Scoan va mee creckit, tra ren y chramp t’er skeaylley trooid Africa, Asia as Europey, brishey magh er-finnue ayns Algiers. Ta shiu er vakin craa-hallooin; agh, mademoiselle, vel shiu rieau er hurranse y chramp?” “Cha vel rieau,” dreggyr inneen y varon.

“Dy beagh shiu er hurranse eh,” as y çhenn ven, “ghoghe shiu rish dy vel eh foddey s’messey na craa-hallooin. T’ee feer chadjin ayns Africa; hooar mish ee. Gow-jee eu-hene cre’n stayd olk v’eh da inneen papan, nagh row agh queig bleeaney jeig dy eash, v’er hurranse ayns tree mee boghtynid as bondiaght, va goit er egin bunnys dy chooilley laa, v’er vakin e moir goll er giarey ayns kerrooyn, duillee accrys as caggey, as va raad y vaaish lesh y chramp ayns Algiers! Ny yei, cha ren eh my varroo. Agh yn fer-spoiyt as yn dey, as bunnys y clane sheshaght dy cho-lhiabbee ayns Algiers, ren ad ooilley çherraghtyn.

“Tra va jerrey er y chied traartys jeh’n chramp agglagh shen, va sharvaantyn bondiaght yn dey er nyn greck. She marçhan chionnee mish, as hug eh lesh mee gys Tunis; chreck eh mee da marçhan elley ren my chreck reesht ayns Tripoli;25 veih Tripoli va mee aa-chreckit gys Alexandria, veih Alexandria26 aa-chreckit gys Smyrna;27 veih Smyrna gys Constantinople. Fy yerrey va mee lesh agha28 jeh sidooryn y Sultan, va dy gerrid er ny harey dy gholl dy endeil Azov29 noi ny Rooshee va cruinnaghey stiagh yn balley.

Yn agha, va ny ghooinney feer dunnal, hug eh lesh marish ooilley ny co-lhiabbee echey, as hug eh aaght dooin ayns cashtal beg er Palus Méotides,30 raad va shin coadit liorish daa er-spoiyt doo as feed sidoor. Shimmey Rooshagh erskyn earroo varr ad, agh hug ad wheesh dy leagh dooinyn. Va Azov currit mow lesh aile as lane lhiggey-fuill, as cha row pardoon erbee edyr da deiney ny mraane, da paitçhyn ny shenn sleih; cha row veg er-mayrn agh y cashtal beg ainyn; va ny noidyn kiarail dy chur orrin çheet magh lesh accrys. Va feed sidoor yn Sultan er loo nagh jinnagh ad dy bragh cur seose. Hug yn accrys agglagh orroo gee yn daa er-spoiyt ain, er aggle dy brishagh ad nyn loo. Laa ny ghaa lurg shen, reagh ad dy ee ny mraane.

“Va imam feer chrauee as feer erreeishagh ain, hug sharmane aalin daue liorish choyrlee eh ad noi shin y varroo er y çhooyl. ‘Giare-jee,’ as eshyn, ‘un chease ny lomarcan jeh gagh ben t’ayns shoh, bee palçhey eu dy ee; my vees shiu feme tooilley, yiow shiu wheesh shen reesht ayns laa ny ghaa; ver niau booise diu son lheid y giastyllys, as bee shiu er nyn ooraghey.’

“Va ny goan echey cha meeley as cha jesh, dy dug eh orroo jannoo myr dooyrt eh: ren ad yn yiarey feohdagh shoh rooin, hug yn imam orrin yn çhelliu cheddin ta currit er lhiennoo erreish daue goll er giarey-çhymmylt: va shin er-gerrey da’n vaase.

“Scoan va ny sidooryn er ghoaill yn lhongey shoh va shin er choyrt daue, tra haink ny Rooshee er baatyn rea; cha chossyn sidoor erbee yn Sultan roish. Cha dug ny Rooshee tastey erbee da’n stayd va shin ayn. Ta fir-lhee Frangagh ayns dy chooilley voayl: fer jeu va feer schleioil, ghow eh kiarail jin, ren eh shin y lheihys; bee cooinaghtyn aym choud s’bio mee, tra va my lhottyn er nyn lheihys dy dug eh çhebbalyn daue. Ny sodjey, dinsh eh dooin ooilley dy gherjaghey shin-hene; hickyree eh dooin dy row lheid ny reddyn er daghyrt ayns ymmodee ynnydyn raad va cashtalyn cruinnit stiagh, dy nee leigh caggee v’ayn.

“Cha leah as va my heshaghyn abyl shooyl, hie ad er coyrt gys Moscow; va mish ayns cronney Boyar31 ren mee my ghareyder, as hug hoght buillaghyn kip dou gagh laa; agh erreish da’n çhiarn shoh ve brisht er y wheeyl ec kione daa vlein marish jeih as feed dy Voyaryn elley son kialg ennagh ’sy chooyrt,32 hooar mee vondeish veih’n chontoyrtys shoh; ren mee çhea; as troailt ooilley harrish y Roosh; ry foddey dy hraa va mee my inney-veyl ayns thie-oast ayns Riga,33 eisht ayns Rostock, ayns Wismar,34 ayns Leipzig,35 ayns Kassel,36 ayns Utrecht, ayns Leiden, ayns y Hague, ayns Rotterdam:37 ta mee er naase shenn ayns boghtynid as ayns nearey, son nagh row aym agh lieh hoyn, as cooinaghtyn kinjagh aym dy nee inneen papan va mee; baillym keead keayrt mee-hene y varroo, agh foast bynney lhiam y vea. Foddee dy vel yn annooinid ommijagh shoh fer jeh ny beoynyn s’trimshee dy vel orrin; son vel red erbee ny smoo bolvaneagh na geearree dy ymmyrkey gyn scuirr errey oddys oo dy bragh y cheau ersooyl; dwoaie y chur da dty vioys, agh foast greme y reayll er y vioys cheddin; fy yerrey graih y chur da’n ardnieu ta gee shin, derrey t’eh sluggey yn cree ain?

“Shimmey peiagh ta mee er vakin ayns ny çheeraghyn ayndoo v’eh my chronney’s dy hroailt, as ayns ny thieyn-lhionney ayndoo hirveish mee, hug feoh da nyn mioys hene; agh cha vel mee er vakin agh daa-yeig hug jerrey jeh nyn yioin er nyn dreihys: tree deiney doo, kiare Sostynee, kiare Genevanee, as olloo Germaanagh enmyssit Robeck.38 Er jerrey haink mee dy ve my harvaant ayns thie yn Ew Don Issachar; ren eh my phointeil dy hirveish erriuish, my ven aeg aalin; ren mee lhiannaghtyn rish y chronney eu, as ghow mee ny smoo dy chiarail jeh ny contoyrtyssyn euish na jeh’n eallagh aym-pene. Cha beign dy bragh er loayrt diu jeh m’arkyssyn, er-be dy ren oo my vrasnaghey beggan beg, as er-be dy vel eh ny chliaghtey er boayrd lhongyn dy chur shaghey yn traa. Ayns beggan focklyn, Mademoiselle, ta mooarane er daghyrt dou, shione dou yn seihll; gow-jee taitnys, shir-jee er gagh peiagh t’ayns y lhong dy insh diu yn skeeal echey; as my vees fer ny lomarcan ayn nagh vel dy mennick er ghuee mollaght er e vioys, nagh vel dy mennick er ghra rish-hene dy nee eshyn yn dooinney smoo seaghnit er y teihll, eisht tilg-jee mee gour my ching ’syn aarkey.”

YN TRASS CHABDIL JEIG

YN AGHT BEGIN DA CANDIDE SCARREY RISH CUNÉGONDE AALIN AS Y ÇHENN VEN

Cunégonde aalin, erreish jee clashtyn skeeal y çhenn ven, hug ee ooilley’n arrym jee haink jesh da persoon jeh’n stayd as y toilçhinys ecksh. Ren ee soiagh jeh’n chuirrey; hirr ee er ny troailtee elley fer lurg fer dy chur coontey jeh ny contoyrtyssyn oc. Ghow Candide as ish rish dy row yn çhenn ven kiart. “S’treih eh dy jarroo,” as Candide, “dy row yn fer creeney Pangloss croghit noi’n chliaghtey ayns auto-da-fé; veagh eh er ninsh dooin reddyn feeu jeh arrym mychione olk y teihll as olk y chree ta coodaghey yn thalloo as y keayn, as veign daaney dy liooar dy yannoo lesh ammys accan ny ghaa.

Myr va gagh peiagh ginsh y skeeal echey, va’n baatey shiaulley er y hoshiaght. Haink ad gys Buenos Aires. Hie Cunégonde, yn Captan Candide as y çhenn ven gys thie yn chiannoort Don Fernando de Ibaraa y Figueora y Mascarenes y Lampourdos y Souza. Va moyrn ec y çhiarn shoh va çheet jesh da dooinney va whilleen ennym echey. V’eh loayrt rish sleih lesh conaase feer ooasle, cummal e stroin cha ard, troggal e choraa wheesh gyn myghin, taggloo cha niartal, as gymmyrkey eh-hene cha mooaralagh, dy row dy chooilley unnane va çheet ny whail er ny violaghey dy woalley eh. Va graih er-finnue echey er ny mraane. Heill eh dy nee Cunégonde va’n red s’aalin dy vaik eh rieau. Yn chied red ren eh, vrie eh row ee poost rish y chaptan. Hug yn aght ren eh yn queshtan shoh aggle er Candide: cha b’lhoys da gra dy row ee poost rish, er-y-fa nagh row ee; cha b’lhoys da gra dy nee e huyr v’ee, son nagh moo va shen firrinagh edyr; as ga dy row yn breag oney shoh er ny chliaghtey dy feer vennick ayns shenn earish, as ga dy voddagh eh foast ve ymmydagh ’sy traa t’ayn, va’n annym echey ro ghlen dy vrah yn irriney. “Ta Mademoiselle Cunégonde,” as eshyn, “er chordail dy my phoosey, as ta shin guee erriu, hiarn smoo ooasle, dy injillaghey shiu hene dy ymmyrkey feanish jeh ny breearraghyn- poosee ain.”

Ren Don Fernando de Ibaraa y Figueora y Mascarenes y Lampourdos y Souza cassey e robaig, as eh mongey dy sharroo, as doardee eh da’n Chaptan Candide dy gholl dy eysht e heshaght. Hug Candide biallys da; ren y kiannoort tannaghtyn marish Mademoiselle Cunégonde. Docklee eh magh dy row eh graihagh urree, dinsh eh jee dy jinnagh eh ee y phoosey laa ny vairagh rere myr ta’n Agglish goardaghey, er-nonney er aght elley, myr baillish y ghrayse eck. Hirr Cunégonde er dy chur jee kerroo oor dy smooinaghtyn my e chione, dy loayrt rish y çhenn ven, as dy yannoo e reih.

Dooyrt y çhenn ven rish Cunégonde: “Mademoiselle, ta tree feed kerroo as ghaa-yeig er nyn scape, agh cha vel obole39 eu; ta caa eu dy phoosey yn çhiarn smoo ayns America Jiass, echey ta robaig feer stoamey; vel eh cooie diuish dy ve moyrnagh ass graih kinjagh da un dooinney ny lomarcan? Va shiu goit er egin liorish ny Bulgarianee; ta Ew as feyshteyder-crauee er ghoaill soylley jeh eunyssyn meriu: ta arkys cur cairys diu. Ta mee goaill rish, dy beign’s ayns yn ynnyd eu, nagh beagh trubbyl erbee ayns m’aigney mychione poosey yn kiannoort, as liorish shen mooarane argid as tashtaghyn y chosney da’n Chaptan Candide. Choud’s va’n çhenn ven loayrt lesh ooilley’n chreenaght va shenn eash as keeall chionnit er choyrt jee, honnick ad baatey beg çheet stiagh ’sy phurt; v’eh gymmyrkey alcaid as shiartanse dy alguazilyn,40 as she shoh ny haghyr:

Va’n çhenn ven er sheiltyn dy kiart dy nee maynagh jeh oardagh y Noo Francis as muinneelyn liauyrey echey v’er gheid argid as jewelyn Cunégonde ayns balley Badajoz, tra v’ee çhea er vullagh ching marish Candide. Baillish y maynagh shoh paart jeh ny cliejeenyn y chreck da dooinney va dellal ayns jewelyn. Hug y marçhan enney orroo dy row ad lesh yn ard-feyshteyder-crauee. Ghow yn maynagh rish, roish my jagh eh er croghey, dy row eh er gheid ad: hoilshee eh ny persoonyn, as y raad v’ad dy ghoaill. Va çhea Candide as Cunégonde er fys hannah. Deiyr deiney orroo gys Cadiz: çhelleeragh va lhong er ny choyrt dy hayrtyn ad. Va’n lhong hannah ayns purt Buenos Aires. Va fou goll mygeayrt dy row alcaid mysh çheet magh ass y vaatey, as dy row eh geiyrt er dunveryn yn ard-feyshteyder-crauee. Honnick y çhenn ven chreeney er y çhooyl cre lhisagh ad y yannoo. “Cha jarg shiu roie er çhea,” dooyrt ee rish Cunégonde, “as cha lhiass diu aggle y ghoaill; cha nee shiuish varr y feyshteyder-crauee, as marish shen, ta’n kiannoort graihagh erriu; cha lhig eh da sleih dellal dy dewil riu; tannee-jee ayns shoh.” Roie ee er y çhooyl gys Candide. “Immee er-çhea,” as ish, “er-nonney hed shiu er lostey ayns oor dy hraa.” Cha dod eh minnid y lhiggey shaghey; agh kys oddagh eh scarrey rish Cunégonde, as c’raad yioghe eh kemmyrk?

YN CHIARROO CHABDIL JEIG

YN AGHT HOOAR CANDIDE AS CACAMBO OLTAGHEY-BEA VEIH NY JESUITYN AYNS PARAGUAY

Va Candide er chur lesh veih Cadiz sharvaant lheid as ta mooarane jeu ry gheddyn er slyst-marrey yn Spaainey as ayns ny çheeraghyn fo’n reill eck. V’eh kerroo Spaainagh, ruggit jeh fer mestit ayns Tucumán;41 v’eh er ve ny ghuilley-kiaullee, ny reilleyder-erin, ny hiolteyr, ny vaynagh, ny ghooinney-dellal, ny hidoor, ny harvaant. V’eh enmyssit Cacambo, as v’er graihagh erskyn insh er e vainshter, er-y-fa dy row e vainshter ny ghooinney mie erskyn insh. Hug eh jeelt cha tappee as dod eh er y daa chabbyl Andalucianagh. “Hooin roin, my vainshter, lhig dooin biallys y chur da coyrle y çhenn ven, lhig dooin goll, as roie er çhea gyn jeeaghyn ergooyl. Huitt Candide er keayney: “O my Chunégonde veen! negin dou shiu y hreigeil ec yn eer tullagh ta’n kiannoort goll dy ymmyrkey feanish jeh nyn boosey! Chunégonde, er dty chur lesh veih çheer cha foddey, cre serree diu?” “Hig ee dy ve ny shegin,” as Cacambo; “ta fys rieau ec mraane er aghtyn dy gheddyn ny t’ad ny eme; ta Jee tilgey nyn gour; lhig dooin jannoo siyr.” “C’raad t’ou dy my chur lhiat? c’raad ta shin goll? cre neemayd fegooish Cunégonde?” dooyrt Candide. “Dar y Noo Jamys dy Chompostella,” as Cacambo, “va shiu goll dy chaggey noi ny Jesuityn, nish ta shin goll dy chaggey son oc; ta my haie fys aym er ny raaidyn, gowee ad boggey captan y ve oc ta jannoo cliaghtey caggee ny Bulgarianee; yiow shiu berçhys vooar; tra nagh vel dooinney geddyn shen ny t’eh dy hoilliu ’sy derrey heihll, t’eh dy gheddyn eh ’sy teihll elley. She taitnys mooar eh dy akin as dy yannoo reddyn noa.”

“Eisht t’ou er ve hannah ayns Paraguay?” as Candide. “Ta dy jarroo!” as Cacambo; “va mee shirveish ayns scoill vooar yn Troggal Seose,42 as bione dou reiltys Los Padres43 chammah as shione dou raaidyn Cadiz. She red feeu jeh arrym yn reiltys shoh. Ta’n reeriaght hannah ny smoo na nuy cheead meeilley er lheead; t’eh rheynnit ayns jeih ardjyn as feed. Ta dy chooilley nhee lesh Los Padres, as ec y theay cadjin cha vel veg. T’eh ny hampleyr mooar dy resoon as dy chairys. Er my hon hene cha vel mee fakin red erbee cha jeeoil as Los Padres, ta jannoo caggey ayns shoh noi Ree ny Spaainey as Ree Phortugaal, as ta clashtyn ny reeaghyn cheddin goaill rish nyn beccaghyn ayns Europey; ta marroo ny Spaainee ayns shoh, as ad cur ad gys niau ayns Madrid; ta shoh cur eunys dou; hooin roin: bee shiu yn dooinney s’maynrey ’sy theihll. Nagh mooar yn taitnys ghoys Los Padres, tra yiow ad fys dy bee captan çheet huc ta ainjyssagh er y chliaghtey caggee Bulgarianagh!

Cha leah as rosh ad gys y chied lhiettrimys er y chagliagh, dooyrt Cacambo rish y ghard dy baillish captan loayrt rish y sareyder. Hirr eh orroo dy chur fys gys yn ard ghard. Roie oikagh Paraguayanagh gys y sareyder dy insh y naight da. Va armyn Candide as Cacambo hoshiaght goit voue; hie yn daa chabbyl Andalucianagh er glackey. Va’n daa yoarree er nyn gur lesh eddyr daa rhenk dy hidooryn; va’n sareyder ec y jerrey, as edd tree-corneilagh er e chione, e ghooyn fillit seose, e chliwe rish e lhiattee, as e spontoon44 ayns e laue. Ren eh cowrey; er y çhooyl chruinnee kiare sidoor as feed y daa yoarree mygeayrt. Dooyrt sarjeant roo dy begin daue farkiagh, nagh voddagh y sareyder loayrt roo, nagh row ayr bannee ny çheerey lhiggey da Spaainagh erbee e veeal ’osley agh ’syn enish echeysyn. “As c’raad ta ayr bannee ny çheerey?” as Cacambo. “T’eh prowal ny sidooryn echey erreish da gra yn erin,” dreggyr y sarjeant, “as bee shiu abyl dy phaagey ny jilg- vrasnee echey ayns tree ooryn.” “Agh,” as Cacambo, “yn captan ta goll neeu gollrhym- pene, cha nee Spaainagh eh er chor erbee, t’eh ny Ghermaanagh; nagh voddagh shin kirbyl y ghoaill choud’s ta shin farkiagh er yn ayr bannee?”

Hie yn sarjeant er y çhooyl dy chur coontey jeh’n loayrt shoh gys y sareyder. “Jee dy row moyllit!” as y çhiarn shoh; “fakin dy vel eh ny Ghermaanagh, foddym loayrt rish; cur- jee lhiu eh gys my hamyr.” Va Candide çhelleeragh er ny chur lesh gys shamyr ghuillagagh, lesh colonnade feer waagh dy varmyr glass as airh, as moggyl maidjagh aynsyn va parradyn, colibreeyn, ushagyn bing, eeanlee Ghuinea, as ooilley ny keintyn s’goaun dy ushagyn. Va jinnair mie erskyn insh aarlit ayns siyn airhey; as myr va ny Paraguayanee gee arroo ass jystyn maidjey, ayns mean y vagheragh, ayns çhiass ny greiney, haink yn ayr bannee yn sareyder stiagh ’sy çhamyr.

V’eh ny ghooinney aeg feer aalin; v’echey eddin lane, banee, lieckanyn ruishagh, molleeyn troggit, sooillyn sollys, cleayshyn jiargey, meillyn vermilion, ymmyrkey mooaralagh, agh cha row yn mooaralys echey bentyn edyr da Spaainagh ny da Jesuit. Hie ny wappinyn va glackit er cur er ash da Candide as Cacambo, marish y daa chabbyl Andalucianagh; hug Cacambo oardaghey dy fassaghey ad lesh plaggad, as eh freayll arrey orroo, er aggle dy jinnagh noidyn soiagh orroo gyn yss.

Hoshiaght phaag Candide çhemmal gooyn y sareyder, eisht hoie ad sheese ec y voayrd. “She Germaanagh shiu eisht?” dooyrt y Jesuit rish ’sy çhengey shen. “She, Ayr Vannee,” as Candide. Yn jees oc, tra dooyrt ad ny goan shoh, yeeagh ad er y cheilley lesh yindys erskyn towse, as ennaghtyn nagh dod ad y chur fo chosh. “As cre’n ayrn jeh’n Ghermaan ta shiu çheet ass?” dooyrt yn Jesuit. “Ass çheer vroghe Westphalia,” as Candide: “va mee ruggit ayns cashtal Thunder-ten-tronckh.” “Dar y lioar! vod eh ’ve!” dyllee yn sareyder. “Cre’n virril!” dyllee Candide. “Vod eh ’ve dy nee shiuish t’ayn?” as y sareyder. “Cha vod eh ’ve.” Huitt ad ny neesht ergooyl, hug ad nyn roihaghyn mygeayrt y cheilley, hill ad thooillaghyn dy yeir. “Cre! nee shiuish t’ayn, ayr vannee? Shiuish, braar Chunégonde aalin! Shiuish va marrit ec ny Bulgarianee! shiuish, mac y varon! shiuish nyn Yesuit ayns Paraguay! Shegin goaill rish dy vel y seihll shoh feer whaagh. O Phangloss! Phangloss! Nagh mooar y boggey ghoghe shiu mannagh beagh shiu er ny ve croghit!”

Hug y sareyder er ny sharvaantyn-bondiaght doo as ny Paraguayanee va cur lhieu joughyn huc ayns cappanyn dy chrystal-cloaie dy scughey ersooyl. Hug eh booise keead keayrt da Jee as da’n Noo Ignatius; ghow eh Candide ayns e roihaghyn, va ny heddinyn oc er nyn vaarkey lesh jeir. “Ghoghe shiu-hene lane smoo dy yindys, lane smoo dy voggey, as dy jarroo ragh shiu neeal lesh eunys,” as Candide, “dy ninshin diu dy vel Mademoiselle Cunégonde, yn çhuyr eu, ish chreid shiu dy row e minnagh raipit magh, ayns slaynt vie.” “C’raad?” “Er-gerrey da’n ynnyd shoh, ayns thie yn chiannoort dy Vuenos Aires; as va mish çheet dy yannoo caggey ny noi eu.” Hug gagh fockle dooyrt ad ’sy cho-loayrtys liauyr shoh yindys er yindys. Va’n slane annym oc daunsin er ny çhengaghyn oc, cur tastey ayns nyn gleayshyn, as glistral ayns nyn sooillyn. Fakin dy row nee Germaanee v’ad, duirree ad ec y voayrd ry foddey dy hraa, as ad fieau er ayr bannee ny çheerey; as shoh myr loayr y sareyder rish Candide bynney lesh:

YN WHEIGGOO CHABDIL JEIG

YN AGHT VARR CANDIDE BRAAR E GHRAIH CUNÉGONDE

“Choud’s veeym bio bee cooinaghtyn aym er y laa feohdagh honnick mee m’ayr as my voir er nyn marroo, as my huyr goit er egin. Erreish da ny Bulgarianee v’er n’gholl rhymboo, cha dooar mee my huyr ennoil ayns boayl erbee; hie my voir, m’ayr, as mish, ghaa harvaant as tree guillyn beggey va marrit dy dewil er coyrt ayns caart dy oanluckey shin ayns cabbal ny Jesuityn shey meeilley veih cashtal m’ayraghyn. Spreih Jesuit ushtey casherick orrin; v’eh sollanagh agglagh; hie bine ny ghaa ayns my hooillyn: hug yn ayr tastey dy row ny farvolleeyn aym gleashagh: hug eh e laue er my chree, as dennee eh dy row eh bwoalley; va kiarail goit jeem, as kione tree shiaghtin va my lhottyn dy bollagh er nyn slaanaghey. Ta fys eu, Chandide ennoil, dy row mee feer stoamey; haink mee dy ve ny s’bwaaee foast; shen-y-fa yn ayr bannee Croust,45 ard-ghooinney yn thie, daase graih veiygh ayn orrym: hug eh dou coamrey maynagh aeg: tammylt beg ny lurg shen hie mee er coyrt gys y Raue. Va feme ec yn ayr kiannoort er Jesuityn aegey Germaanagh. Ta reiltee Pharaguay goaill cha beg as oddys ad dy Yesuityn Spaainagh; share lhieu joarreeyn, harrystoo t’ad sheiltyn dy vod ny smoo dy phooar y ve oc. Ren yn ayr bannee kiannoort briwnys dy row mish feeu dy obbraghey ’sy gharey-feeyney shoh. Hie shin roin, Polynnagh, Tyrolagh, as mish. Tra rosh mee gys shoh va fo-yaghinys as lhiass- chiannoortys er nyn yiootal dou: ta mee jiu my churnal as my haggyrt. Vermayd oltaghey- bea jeean da sidooryn Ree ny Spaainey; ta mee cur shickyrys diu dy bee ad çharbaait veih’n Agglish as currit haart. Ta’n Ard-chiaralys er choyrt shiu gys shoh dy chooney lhien. Agh vel eh firrinagh dy vel my huyr ennoil Cunégonde er-gerrey dooin, ayns thie yn chiannoort dy Vuenos Aires?” Hickyree Candide da nagh row veg ny s’firrinee. Ren ny jeir oc toshiaght dy roie reesht.

Cha dod y çhiarn eh-hene y lhiettal veih goaill Candide ayns e roihaghyn; v’eh genmys eh e vraar, e haualtagh. “Ah! hoiggal,” dooyrt eh rish, “dy voddagh shin cooidjagh, Chandide veen, goll stiagh ’sy valley ayns barriaght, as my huyr Cunégonde y ghoaill reesht.” “Shen myr ta mee booishal,” as Candide, “son va foym dy phoosey ee, as ta mee foast treishteil shen y yannoo.” “Shiuish, vitçhoor ghaaney!” dreggyr y çhiarn, “veagh y daanys euish dy phoosey my huyr’s ta tree feed kerroo as daa-yeig eck er e scape! Ta mee coontey shiu dy slane gyn nearey dy lhoys diu loayrt rhym mychione lheid y chiarail ommijagh!” Ghow Candide yindys mooar jeh lheid ny goan, as dreggyr eh eh, “Ayr vannee, dy chooilley cherroo er dy chooilley scape ’sy teihll, cha neeagh ad veg; ta mee er hauail yn çhuyr eu veih roihaghyn Ew as feyshteyder-crauee; ta shiartanse dy churmyn eck dou, as saillee my phoosey. Va’n Mainshter Pangloss rieau ginsh dou dy vel deiney corrym; as son shickyrys poosym ee.” “Cha daghyr shen er chor erbee, vitçhoor!” dooyrt y Jesuit y Baron dy Thunder-ten-tronckh; ec yn un traa woaill eh eh er yn eddin lesh çheu e chliwe. Hayrn Candide çhelleeragh e chliwe hene, as heiy eh eh gys yn hilt seose ayns bolg y Çhiarn y Jesuit; agh myr hayrn eh magh y blod jaaghagh, ghow eh toshiaght dy choe. “Aless! My Yee!” as eshyn, “ta mee er varroo my henn vainshter, my charrey, my vraar ’sy leigh; ta mee yn dooinney s’kenjal ’sy teihll, agh ta mee erreish tree deiney ’varroo hannah; as mastey’n troor shoh va daa haggyrt.”

Cacambo, va freayll arrey ec dorrys y çhamyr, roie eh stiagh. “Cha vel veg er-mayrn ain dy yannoo agh nyn mioys y chreck dy deyr,” dooyrt e vainshter rish; “gyn dooyt hig ad stiagh ’sy çhamyr shoh; shegin dooin baase y gheddyn as nyn armyn nyn laue. Cacambo, v’er vakin ymmodee taghyrtyn jeh’n sorçh cheddin, cha chaill eh e cheeall; ghlack eh gooyn y Jesuit va’n Çhiarn er ve dy cheau, hug eh mysh Candide eh, hug eh da edd kerrinagh y dooinney marroo, as ren eh soiagh eh er cabbyl. Haghyr shoh ooilley ayns shallid. “Lhig dooin lhigey ersooyl, my vainshter; nee dy chooilley unnane sheiltyn dy nee Jesuit shiu ta gymmyrkey saraghyn; as beemayd er n’gholl harrish y chagliagh roish my vod ad geiyrt orrin.” Choud as v’eh gra ny goan shoh, v’eh hannah fo raad, fockley magh ayns Spaainish: “Ass y vayr, ass y vayr son yn ayr bannee curnal!”

YN ÇHEYOO CHABDIL JEIG

NY HAGHYR DA’N DAA HROAILTAGH MARISH DAA CHAILLIN, DAA APAG, AS NY DEINEY FEIE TA ENMYSSIT OREILLONEE46

Va Candide as e harvaant çheu-mooie jeh ny hynnydyn cagliagh, as cha row fys ec peiagh erbee foast ’sy champ dy row yn Jesuit Germaanagh marroo. Va Cacambo twoaieagh er ghoaill kiarail dy lhieeney e phoagey lesh arran, shocklaid, yskid, mess, as boteil ny ghaa dy feeyn. Ren ad troailt dy dowin marish nyn gabbil Andalucianagh stiagh ayns çheer nagh bione daue raad nagh dooar ad bayr erbee. Fy yerrey doshil lheeanagh aalin magh rhymboo, as ymmodee strooanyn roie harrish. Ren y daa hroailtagh scuirr dy assaghey ny cabbil oc. Choyrlee Cacambo e vainshter dy lhisagh ad gee, as hug eh sampleyr da. “Kys oddym gee yskid,” as Candide, “tra ta mee erreish mac y çhiarn y varroo, as mee deyrit gyn dy bragh dy akin Cunégonde aalin reesht choud as veeym bio? Cre’n fa yinnin mooadaghey laghyn treih my vea, fakin dy negin dou ad y heeyney magh foddey voee lesh trimshey as meehreishteil? As cre vees scruit ayns y Journal de Trévoux?”47

Ga dy loayr eh myr shoh, cha lhig eh shaghey dy ee. Va’n ghrian goll sheese. Cheayll y daa hroailtagh yllaghyn beggey; heill ad dy nee mraane va geam. Cha row fys oc row yn yllagh shoh dy phian ny dy voggey; agh hrog ad orroo dy bieau lesh yn anvea as y ghreain ta dy chooilley nhee dy vrasnaghey ayns çheer whaagh. Va’n feiyr shoh çheet veih daa inneen jiarg-rooisht va roie dy skibbylt ec oirr lheeanagh, as daa apag geiyrt orroo as greimmey nyn geaseyn. Ghow Candide çhymmey; v’eh er nynsagh dy lhiggey marish ny Bulgarianee, as veagh eh er woalley cro-coull ayns thammag fegooish bentyn rish ny duillagyn. Ghow eh e ghunn Spaainagh lesh daa varrel, lhig eh, as varr eh yn daa apag. “Dy row Jee er ny voylley, Chacambo veen! ta mee er livrey yn daa chretoor voghtey shoh ass gaue mooar: my ta mee er chur rish peccah liorish marroo feyshteyder-crauee as Jesuit, ta mee er lhiasaghey dy fondagh er y hon liorish sauail bioys daa inneen. Hoiggal dy vel y daa ven aeg shoh jeh stayd ard, as dy gossyn y taghyrt shoh vondeishyn mooarey dooin ’sy çheer shoh.”

Va fo dy ghra ny smoo, agh va e hengey riojit tra honnick eh yn daa inneen goaill y daa apag dy meiygh ayns ny roihaghyn oc, tuittym er keayney harrish ny kirp oc, as lhieeney yn aer lesh yllagh feer trimshagh. “Cha row mee jerkal rish lheid y feoiltys cree,” dooyrt eh fy yerrey rish Cacambo; dreggyr eshyn eh: “She obbyr vie ta shiu er n’yannoo, vainshter; ta shiu er varroo daa ghraihder ny mraane aeg shoh.” “Ny graihderyn oc! oddagh eh ve firrinagh? ta shiu craidey moom, Chacambo; kys oddym shiu y chredjal?” “My vainshter veen,” dansoor Cacambo, “ta shiu kinjagh goaill yindys jeh dy chooilley nhee; cre’n oyr ta shiu smooinaghtyn dy vel eh quaagh, ayns y çheer shoh dy vel apagyn cosney foayryn mraane? ta kerroo dooinney ayndoo, ’naght myr ta kerroo Spaainagh aynym’s.” “Aless!” dreggyr Candide, “Ta mee cooinaghtyn dy geayll mee yn Mainshter Pangloss gra dy row lheid y varranys er daghyrt roie, as dy row ny mestaghyn shoh er dilgey Aegipanee, glashtinyn, fynoddereeyn; dy row ymmodee persoonyn ayns shenn earish er vakin ad; agh heill mish dy nee farskeealyn v’ayn.” “Shegin diu ve shickyr jeh nish,” as Cacambo, “dy vel eh slane firrinagh, as ta shiu fakin yn aght ta sleih gymmyrkey ad-hene nagh vel er ve troggit er yn aght kiart; ooilley ny ta mee goaill aggle roish, t’eh dy der ny mraane shoh trubbyl ennagh orrin.”

Ghreinnee ny smooinaghtyn creeney shoh Candide dy aagail y lheeanagh, as dy gholl foddey stiagh ayns keyll. Ghow eh shibber ayns shen marish Cacambo; as y jees jeu, erreish daue v’er ghuee mollaght er feyshteyder-crauee Phortugaal, kiannoort Vuenos Aires, as y çhiarn, huitt ad nyn gadley er y cheynnagh. Tra ghooisht ad, dennee ad nagh voddagh ad gleashagh; son dy row ny Oreillonee, cummaltee ny çheerey, huc va’n daa ven aeg er chassid ad, er jeet ayns yn oie as er chiangley ad lesh teddyn dy roost billey. V’ad cruinnit mygeayrt liorish lieh cheead Oreillon jiarg rooisht, lesh sideyn, maidjaghyn as teiyghyn cloaie: y derrey phossan jeu broie coirrey vooar, as paart elley gaarlaghey bhir, as ad ooilley gyllagh: “She Jesuit t’ayn! She Jesuit t’ayn! gowmayd cooilleen, as bee lhongey mie ain; lhig dooin gee Jesuit!”

“Dinsh mee diu, my vainshter veen,” dyllee Cacambo dy treih, “dy jinnagh y daa inneen shid mitçhoorys ennagh.” Tra hug Candide tastey da’n choirrey as ny bhir deie eh: “Beemayd rostit ny broit son shickyrys. Ah! Cre yiarragh y mainshter Pangloss, dy vaikagh eh cre ta dooghys firrinagh gollrish? Ta dy chooilley nhee dy mie; kiart dy liooar, agh ta mee goaill rish dy vel eh trimshagh dy vel eh er choayl Mademoiselle Cunégonde, as dy ve aarlit er bher liorish ny Oreillonee.” Cha chaill Cacambo rieau e cheeall. “Ny bee- jee fo meehreishteil,” dooyrt eh rish Candide treih; “ta mee toiggal red beg jeh glare ny pobbleyn shoh, loayrym roo.” “Ny jean-jee jarrood,” as Candide, “dy hoilshaghey daue cre wheesh noi dooghys deiney t’eh dy aarlaghey deiney myr bee; as cre cha neu-chreestee t’eh.”

“Gheiney,” as Cacambo, “ta shiu sheiltyn dy vel shiu gee Jesuit jiu? ta shen kiart dy liooar; cha vel red erbee ny s’cairal na dellal rish ny noidyn eu er yn aght shoh. Dy jarroo, ta’n leigh dooghyssagh gynsaghey shin dy varroo yn naboo ain, as shen yn aght ta sleih gaghtey feie ny cruinney. Mannagh vel shin cliaghtey yn chairys ain dy ee eh, ta shen kyndagh dy vel stoo elley ain dy yannoo lhongey ass; agh cha vel y chooid cheddin eu as t’ainyn: son shickyrys t’eh ny share dy ee ny noidyn eu na dy hreigeil mess y varriaght cour ny fee as ny fannagyn. Agh, gheiney vie, cha bailliu gee nyn garrey. Ta shiu sheiltyn dy vel shiu goll dy chur Jesuit er bher, ny yei she nyn vendeilagh t’ayn, she noid ny noidyn eu ta feue dy rostey. Er my hon hene, va mee ruggit ayns y çheer eu; yn dooinney ooasle ta shiu dy akin, eshyn y mainshter aym, as foddey veih ve ny Yesuit, t’eh kiart erreish Jesuit y varroo, t’eh ceau yn chragh echey; shen oyr nyn marranys. Dy hickyraghey ny ta mee dy ghra riu, gow-jee yn gooyn echey, cur-jee lhiu eh gys y chied ynnyd er cagliagh reeriaght Los Padres; fenee-jee vel my vainshter er varroo fer-oik Jesuit mannagh vel. Cha gow eh agh beggan traa; foddee shiu foast gee shin, my yiow shiu magh dy vel mee er ninsh breag diu. Agh, my ta mee er ninsh yn irriney diu, shione diu ro vie prinsabylyn cairys foshlit, ymmyrkey-bea onneragh, as y leigh, gyn dy lhiggey lhien.”

Heill ny Oreillonee dy row ny goan shoh feer resoonagh; reih ad daa ghooinney baghtal dy gholl dy siyragh dy gheddyn fys er yn irriney; chooilleen y daa haghter y currym oc myr deiney tushtagh, as haink ad reesht ayns traa gerrit as naight vie oc. Deayshil ny Oreillonee yn daa phryssoonagh oc, ren ad dellal roo dy feer chooyrtoil, heb ad caillinyn daue, hug ad beaghey daue, hug ad lhieu ad gys mean y çheer oc, as ad gyllagh lesh ard- voggey: “Cha nee Jesuit eh, cha nee Jesuit eh!”

Cha scuirr Candide rieau veih yindys y ghoaill jeh oyr y taualtys oc. “Cre’n pobble!” as eshyn, “cre ny deiney! Cre’n ellyn mie! Mannagh beagh eh er jeet lhiam dy chur my chliwe jeeragh trooid corp braar Mademoiselle Cunégonde, veign er n’gholl er ee gyn myghin. Agh, lurg ooilley, ta dooghys glen mie, son ta’n sleih shoh, ayns ynnyd jeh gee mee, t’ad er chur thousane dy foayryn dou, cha leah’s hooar ad magh nagh row mee my Yesuit.”

YN ÇHIAGHTOO CHABDIL JEIG

YN AGHT ROSH CANDIDE AS E HARVAANT GYS ÇHEER ELDORADO,48 AS NY HONNICK AD AYN

Tra v’ad er oirr y thalloo Oreillon, dooyrt Cacambo rish Candide, “Ta shiu fakin, cha vel yn lieh-chruinney shoh veg share na’n lieh-chruinney elley; eaisht-jee rhym, lhig dooin çhyndaa gys Europey liorish y raad s’girrey.” “Kys oddys-mayd çhyndaa gys shen,” as Candide; “as c’raad hemmayd? My hem gys my heer hene, bee ny Bulgarianee as ny hAbaree jannoo cragh er y cheilley ayns shen; my hem reesht gys Portugaal, beeym er my lostey; my neemayd tannaghtyn ’sy çheer shoh, ta shin fo gaue ooilley’n traa dy beagh shin currit er bher. Agh kys oddin reaghey dy hea veih’n ayrn jeh’n teihll ayn ta Mademoiselle Cunégonde cummal?”

“Lhig dooin troailt lesh Cayenne,”49 as Cacambo, “yiowmayd Frangee ayns shen ta goll feiy ny cruinney; foddee ad cooney lhien. Hoiggal dy gow Jee çhymmey jin.”

Cha row eh aashagh dy gholl gys Cayenne: va ayrn ennagh dy fys oc cre’n aird begin daue goll; agh va sleityn, awinyn, eayneeyn, thoreeyn as deiney feie nyn lhiettrimyssyn mooarey ayns dy-chooilley voayl. Hooar nyn gabbil baase jeh skeeys; va’n beaghey oc er ny ee; v’ad gee messyn feie son mee slane, as hooar ad ad-hene fy yerrey liorish awin veg çhemmit lesh biljyn cro-bainney, va cummal seose nyn mea as nyn dreishteil.

Cacambo, va rieau cur coyrle cha mie as y çhenn ven, dooyrt eh rish Candide: “Cha vodmayd goll roin ny sodjey myr shoh, ta shin er hooyl dy liooar; ta mee cur tastey da finneig follym er yn awin, lhig dooin lhieeney eh lesh croiyn-bainney, shin-hene y chur ’sy vaatey beg as lhiggey dooin hene goll er ymmyrkey liorish y stroo; ta awin dy bragh roshtyn gys ynnyd ta cummaltee ayn. Mannagh vowmayd red erbee taitnyssagh, yiowmayd ec y chooid sloo reddyn noa.” “Kiart dy liooar,” as Candide, “vermayd shin-hene seose gys yn Ard-chiaralys.”

Ren ad floadey kuse dy veeillaghyn eddyr ny claddeeyn, va ny cheayrtyn coodit lesh blaaghyn, ny cheayrtyn çhirrym, ny cheayrtyn rea as keayrtyn elley eaynagh. Va’n awin dy kinjagh gaase ny shlea; fy yerrey v’ee caillit fo clea dy chreggyn agglagh va roshtyn seose gys y speyr. Va ny troailtee daaney dy liooar dy chur ad-hene seose da’n thooilley ayns yn ooig shoh. Yn awin, va gaase ny s’cooney ec y voayl shoh, dymmyrk ee ad lesh bieauid as feiyr atçhimagh. Ec kione kiare ooryn as feed, honnick ad soilshey’n laa reesht; agh va nyn vinneig er ny scoltey rish ny creggyn; begin daue tayrn ad-hene veih creg dy creg son tree meeilley; fy yerrey hooar ad thalloo lhean çhemmit lesh sleityn va ro ard dy gholl harroo. Va troaryn aasit ’sy çheer chammah son taitnys as son egin; va dy chooilley nhee chammah ymmydoil as taitnyssagh: va ny bayraghyn coodit, ny jeshit, lesh carriadsyn jeh cummey as stoo sollys, as ad gymmyrkey deiney as mraane feer aalin, as tayrnit liorish kirree vooar jiarg50 va ny s’bieau na ny cabbil share dy Andalucia, Tétouan as Meknes.51

“Nish ta’n çheer shoh ny share na Westphalia,” as Candide. Scuirr eh marish Cacambo faggys da’n chied valley-çheerey rosh ad huggey. Paart dy phaitçhyn y valley, va coodit lesh brocade rast airhey, v’ad cloie gamman quoidyn52 ec giat y valley; ghow yn daa ghooinney veih’n teihll elley boggey jeh jeeaghyn orroo: va ny quoidyn oc lhean as cruinn, bwee, jiarg, geayney, as soilshean lesh soilshey er-lheh. Va ny troailtee cleaynit dy hroggal seose fer ny ghaa jeu; v’ad jeh airh, emeraldyn, roobeenyn, veagh lieh jeu yn tashtey smoo jeh stoyl-reeoil y Mogul.53 “Gyn dooyt,” as Cacambo, “she ny paitçhyn shoh mec ree yn çheer, adsyn shoh ta cloie gamman quoidyn.” Ec y tullagh shen haink mainshter-scoill y valley-çheerey rish, dy eam orroo dy hyndaa gys y scoill. “As shoh fer- ynsee lught-thie yn ree,” as Candide.

Scuirr ny riftanyn beggey er y çhooyl veih’n ghamman, as hilg ad ny quoidyn er y thalloo, marish ooilley ny v’ad er n’yannoo ymmyd jeh cour nyn spoyrt. Hrog Candide seose ad, roie eh gys yn er-ynsee as hug eh ad da dy himlee; hug eh er toiggal liorish cowraghyn dy row ny prinseyn beggey er yarrood nyn airh as nyn gliejeenyn. Ren mainshter-scoill y valley-çheerey gearey, hilg eh ad er y thalloo, yeeagh eh er Candide rish tullagh lesh mooarane yindys, as eisht hie eh roish.

Son shickyrys hrog ny troailtee seose yn airh, ny roobeenyn, as ny hemeraldyn. “Cre vel shin?” dyllee Candide. “T’eh jeeaghyn dy vel cloan reeaghyn y çheer shoh troggit dy mie, son t’ad ynsit dy hoiaghey beg jeh airh as cliejeenyn.” Va wheesh dy yindys er Cacambo as v’er Candide. Hayrn ad er-gerrey da’n thie s’jerree ’sy valley-çheerey; v’eh troggit gollrish plaase Europagh. Va çhionnal dy leih jingey mygeayrt y dorrys, as eer ny shlee ayns y thie hene; va kiaulleeaght feer aalin ry chlashtyn, as va soar eunyssagh dy vee ayn. Hie Cacambo lesh y dorrys, as cheayll eh dy row ad loayrt Peruvish; she çhengey e vayrey v’ayn; son ta fys ec dy chooilley unnane dy row Cacambo ruggit ayns Tucumán, ayns balley-çheerey raad nagh row yn sleih toiggal agh y çhengey shoh.

Er y çhooyl ren daa ghuilley as daa inneen jeh’n thie-oast, as eaddagh airhey moo, as y folt oc kianlt lesh rybbanyn, ad y chuirrey dy hoie ec boayrd yn olteyr. Va shirveishit orroo kiare sorçhyn dy awree, as daa pharrad ayns gagh unnane myr jesheen, condor broit va’n trimmid echey daa cheead punt, daa apag rostit blasstal erskyn insh, tree cheead colibri ’sy derrey chlaare, as shey cheead ushag ving ’sy chlaare elley; broishyn yindyssagh as berreenyn blasstal; va dy chooilley nhee ayns jystyn jeh sorçh ennagh dy chrystal creggey. Ren guillyn as inneenyn y thie-oast deayrtey magh shiartanse dy liggaryn va jeant jeh cuirtlagh villish.

Va’n çheshaght son y chooid smoo nyn marçhanyn as nyn gairteyryn, ooilley feer chooyrtoil; vrie ad queshtan ny ghaa jeh Cacambo lesh cooyrtoilid erskyn towse, as dreggyr ad ny queshtanyn echeysyn er aght va dy yannoo eh magh.

Tra va’n lhongey ec kione, heill Cacambo, as Candide myrgeddin, dy voddagh eh geeck liorish ceau er boayrd y chuirreyder jees jeh ny peeshyn mooarey dy airh v’ad er hroggal seose; huitt y cuirreyder as e ven er garaghtee, as chum ad nyn lhiatteeyn ry foddey dy hraa. Fy yerrey haink ad huc-hene. “Gheiney seyrey,” as y cuirreyder, “ta shin cur-my-ner dy nee joarreeyn shiu; cha vel shin cliaghtit er fakin nyn lheid. Leih-jee shin son garaghtee tra heb shiu dooin claghyn ny bayryn ain son eeck. Gyn dooyt cha vel eu argid kiart y çheer ain, agh cha vel eh ymmyrçhagh shen y ve eu dy ghoaill jinnair ayns shoh. Ta’n reiltys geeck son ooilley ny thieyn-oast ta currit er bun cour gerjagh deiney- dellal. Cha vel y bee ta shiu er gheddyn ayns shoh feer vie, er-y-fa dy nee shoh balley- çheerey boght, agh ayns dy chooilley voayl elley yiow shiu lheid yn oltaghey-bea as ta shiu dy hoilliu. Hug Cacambo baght da Candide jeh ooilley goan y chuirreyder, as deaisht Candide roo lesh yn un arrym as yn un yindys lhieu dinsh e charrey Cacambo ad. “Cre’n çheer shoh eisht,” dooyrt ad rish y cheilley, “nagh nione da’n chooid elley jeh’n teihll, as raad ta’n slane dooghys anchasley rish y teihll ainyn? S’licklee dy nee yn çheer ee raad ta ooilley goll dy mie; son t’eh dy bollagh ymmyrçhagh lheid yn ynnyd y ve ayn. As, noi ny dooyrt y mainshter Pangloss, hug mee dy mennick tastey dy row dy chooilley nhee ass y raad ayns Westphalia.”

YN HOGHTOO CHABDIL JEIG

NY HONNICK AD AYNS ÇHEER ELDORADO

Shimmey queshtan vrie Cacambo jeh’n chuirreyder echey; dinsh y dooinney shoh da: “Ta mee slane mee-hushtagh, as s’mie lhiam y ve myr shen; agh ta shenn dooinney yn chooyrt ain ayns shoh, y dooinney smoo creeney ’sy reeriaght, share oddys loayrt mychione dy chooilley chooish.” Er y çhooyl leeid eh Cacambo gys thie yn çhenn dooinney. Va Candide nish yn nah phersoon, as deiyr eh er e harvaant. Hie ad stiagh ayns thie feer voght, son nagh row yn dorrys agh dy argid, as panelyn y chlea dy airh, agh v’ad jeant lesh wheesh dy vlass, nagh beagh ny panelyn s’costallee corrym roo. Cha row yn porçh coodit agh lesh roobeenyn as emeraldyn; agh va’n oardagh v’ad soit ayn lhiasaghey dy mie son y boghtynid shoh.

Hug y shenn dooinney oltaghey-bea da’n daa yoarree as lhig eh daue soie er lhiaght lhieent lesh fedjagyn colibri, as heb eh daue liggaryn ayns cappanyn diamond; ny lurg shen dreggyr eh ny queshtanyn oc er yn aght shoh:

“Ta mish keead blein as tree feed as daa-yeig dy eash, as dynsee mee veih m’ayr, va ny vainshter-eagh da’n ree, mychione ny taghyrtyn yindyssagh ayns Peru honnick eshyn lesh e hooillyn hene. She yn reeriaght shoh shenn çheer ghooie ny Inca, ren faagail dy feer meerioosagh dy chur fo chosh ayrn elley jeh’n teihll, as v’er nyn stroie fy yerrey liorish ny Spaainee.

“Va prinseyn nyn gynney ren tannaghtyn ’sy thalloo ayn v’ad ruggit ny smoo creeney; doardee ad, lesh cordailys yn ashoon, gyn cummaltagh erbee dy bragh dy aagail y ream beg ain; as myr shen ta nyn onid as nyn maynrys er nyn goadey. Ta enney ghorraghey ec ny Spaainee er yn thalloo shoh, t’ad dy enmys El Dorado; as Sostynagh, yn reejerey Raleigh,54 haink eshyn dy jarroo feer faggys da mysh keead blein er dy henney; agh, er yn oyr dy vel shin cruinnit mygeayrt liorish creggyn ard as eayneeyn, ta shin er ve coadit gys y laa t’ayn jiu veih jollys vooar ashoonyn Europey; son ta mian erskyn toiggal oc dy chosney claghyn as laagh y thalloo ain, as varragh ad dy chooilley unnane jin dy gheddyn ad.”

Va’n coloayrtys liauyr; v’eh bentyn da cummey yn reiltys, ny cliaghtaghyn, ny mraane, ny reddyn baghtal ry akin, as ny hellynyn. Fy yerrey Candide, va dy kinjagh er ghoaill taitnys jeh graih-creenaght, denee eh trooid Cacambo row credjue erbee ’sy çheer.

Ren y shenn dooinney jiargaghey beggan. “Cammah!” as eshyn, “vod shiu ve fo dooyt mychione shen? Vel shiu sheiltyn dy vel shin neu-wooisal son ny t’ain?” Vrie Cacambo dy himlee cre’n credjue va pobble Eldorado goaill rish. Ren y shenn dooinney jiargaghey ny smoo: “Vod daa chredjue y ve ayn?” as eshyn. “Ta shin goaill rish, stroo-hene, credjue yn slane seihll; ta shin cur ooashley gys Jee veih fastyr gy moghrey.” “Vel shiu cur ooashley gys un Jee ny lomarcan?” dooyrt Cacambo, va foast loayrt ass lieh dooytyn Chandide. “Son shickyrys,” as y shenn dooinney, “cha vel ayn jees, ny troor, ny kiare. Shegin dou goaill rish dy vel sleih yn teihll euish briaght queshtanyn feer whaagh.” Cha daase Candide skee jeh lhiggey da’n çhenn dooinney mie shoh goll er feyshtey-tessen; baillish fys y gheddyn cre’n aght va pobble Eldorado goaill padjer gys Jee. “Cha vel shin goaill padjer erbee huggey,” dooyrt y fer creeney mie as feeu jeh arrym; “cha vel veg ain dy hirrey er, t’eh er choyrt dooin dy chooilley nhee ta shin feme; ta shin cur booise da gyn scuirr.” By vian lesh Candide saggyrtyn ’akin; denee eh c’raad v’ad ry gheddyn. Ren y shenn dooinney mie mongey. “My chaarjyn,” as eshyn, “ta shin ooilley nyn saggyrtyn; ta’n ree as kione dy chooilley lught-thie dy harrymagh goaill hymnyn dy wooise gagh madran, as queig ny shey dy chiaulleyderyn maroo. “C’red! cha vel eu maynee ta gynsaghey, arganey, reill, jannoo kialgyn, as lostey fer erbee nagh vel cordail roo?” “Veagh orrin y ve keoi,” as y shenn dooinney; “ta shin ooilley cordail rish y cheilley ayns shoh, as cha vel shin toiggal ny ta shiu çheet er liorish yn ockle ‘maynee’. Ghow Candide boggey tra cheayll eh ny reddyn shoh, as eh smooinaghtyn echey-hene: “Cha vel shoh casley rish Westphalia as cashtal y varon er chor erbee: dy beagh nyn garrey Pangloss er vakin Eldorado, cha beagh eh gra ny smoo dy nee cashtal Thunder-ten-tronckh yn red share er y teihll; son shickyrys shegin troailt.”

Lurg y choloayrtys liauyr shoh, hug y shenn dooinney sarey, carbyd dy ve greighit lesh shey kirree, as reih eh daa-yeig jeh ny sharvaantyn-thie echey dy chur lhieu ad gys y chooyrt. “Gow-jee my leshtal,” dooyrt eh roo, “ta’n eash vooar dy my lhiettal veih çheet meriu. Ver yn ree oltaghey-bea diu er aght nee booiagh jiu, as leihee shiu dooin gyn dooyt son cliaghtaghyn y çheer, my vees veg oc dwoaiagh diu.”

Hie Candide as Cacambo stiagh ’sy charbyd; dettyl ny shey kirree, as ec kione ny sloo na kiare oor rosh ad gys plaase y ree, va ec un jerrey jeh’n ard-valley. Va’n giat shey feed trie er yrjid, as keead trie er lheead; cha vod coontey ve currit jeh’n stoo ass v’eh jeant. T’eh cronnal dy row eh ny share erskyn towse na ny claghyn as y geinnagh ta shinyn dy enmys ‘airh’ as ‘cliejeenyn’.

Ren feed inneen aalin jeh’n ghard oltaghey ’choyrt da Candide as Cacambo tra haink ad magh ass y charbyd, ad y leeideil gyn yn ynnyd faarkey, as ad y choamrey lesh gooynyn jeh eaddagh dy chlooie colibri; eisht hug ard-ir-oik as ard-vraane-oik y ree lhieu ad gys shamyryn E Ard-ooashley eddyr daa rhenk jeh thousane kiaulleyderyn er gagh çheu, cordail rish y chliaghtey cadjin. Tra v’ad tayrn er-gerrey da shamyr y stoyl-reeoil, denee Cacambo jeh ard-er-oik cre’n aght lhisagh ad ammys y chur da’n ree: lhisagh ad tuittym sheese er ny glioonyn oc, ny nyn eddin y chur rish y thalloo; lhisagh ad nyn laueyn y chur er nyn gione ny er nyn dhoyn: gyn arragh y ghra, cre va’n cliaghtey kiart. “She yn cliaghtey eh,” dooyrt yn ard-er-oik, “dy chur dty roihaghyn mysh y ree as dy phaagey yn daa lieckan echey.” Lheim Candide as Cacambo seose mygeayrt mwannal E Ard- ooashley, hug oltaghey daue lesh grayse erskyn insh, as chuirr ad dy cooyrtoil dy ghoaill shibber marish.

Choud’s v’ad farkiagh hie ad er leeideil mygeayrt dy akin y balley: buildalyn y theay va troggit neealloo yn aer, ny margaghyn lesh thousane dy phillaryn, ny farraneyn dy ushtey glen, ny farraneyn dy ushtey rose ny dy liggaryn cuirtlagh-villish va roie gyn scuirr ayns ny kerrinyn mooarey va peamadit lesh keint dy chliejeenyn va cur magh soar gollrish clove as cinnamon. Baillish Candide fakin quaiyl ny cairys, yn ard-whaiyl; dooyrt ad da nagh row y lheid ayn, nagh row rieau shuit ec dooinney erbee. Denee eh row pryssoonyn ayn, as dinsh ad da nagh row. Y nhee ghow eh yindys jeh erskyn ooilley, y nhee hug y chooid smoo dy yindys er, va shen Plaase ny Sheanseyn, raad honnick eh shamyr vooar daa housane kesmad er lhiurid, va lane dy ghreieyn ry-hoi coontey as towse.

Erreish daue v’er vakin ’sy clane fastyr ynrican mysh un ayrn ayns thousane jeh’n ard- valley, v’ad er nyn leeideil reesht gys thie yn ree. Hoie Candide sheese ec y voayrd eddyr E Ard-ooashley, e harvaant Cacambo, as shiartanse dy vraane ooasle. Cha row rieau lhongey share ayn, as cha row fer erbee rieau loayrt cha aghtal lurg shibber as va E Ard- ooashley. Hug Cacambo bun as bree er goan aghtal y ree, as eer tra v’ad çhyndaait gys çhengey elley, she goan feer aghtal v’ayn foast. Mastey ooilley ny reddyn hug yindys er Candide, cha ghow eh yindys erbee jeh shen.

Hug ad shaghey un vee ’sy chemmyrk shoh. Va Candide dy kinjagh gra rish Cacambo: “T’eh cronnal, my charrey, nagh vod y thie mooar ayn va mee ruggit ve soyllit rish y çheer shoh; ny yeih cha vel Mademoiselle Cunégonde ayns shoh, as gyn dooyt ta graihder ennagh eu ayns Europey. My neemayd tannaghtyn aynshoh, cha beemayd agh casley rish sleih elley; er y laue elley my hemmayd reesht gys y teihll ain-hene lesh ynrican daa cheyrrey jeig laadit lesh claghyn beggey ass Eldorado, beemayd ny s’berçhee na ooilley ny reeaghyn ry cheilley, cha lhiass dooin aggle y ghoaill arragh roish feyshteyderyn-crauee, as foddee shin dy haashagh goaill er ash Mademoiselle Cunégonde.”

By haittin lesh Cacambo ny goan shoh; ta dooinney cha graihagh shen er troailt, as eisht soilshaghey yn chooid t’eh er chosney da e phobble hene, as boggyssagh jeh ny honnick eh ayns e yurnaaghyn, dy reih yn daa ghooinney maynrey shoh gyn y ve maynrey ny smoo, as hie ad dy hirrey kied er E Ard-ooashley dy immeeaght rhymboo.

“She red bolvaneagh ta shiu dy yannoo,” dooyrt y ree roo: “ta my haie fys aym dy vel my reeriaght ny red fardalagh; agh tra ta dty vioys ayns ynnyd ennagh castrey-cair, bare dhyt tannaghtyn ayns shen; shickyr cha vel cairys aym dy eginaghey joarreeyn dy hannaghtyn; shen tranlaase ta chammah noi nyn gliaghtaghyn as noi nyn leighyn; ta dy chooilley ghooinney seyr; immee-jee reue tra sailliu, agh ta’n bayr magh feer doillee. T’eh neuphossible dy gholl reesht seose yn awin vieau urree rosh shiu hooin liorish mirril, ta roie trooid ooigyn mooarey. Ta ny sleityn ta cruinnaghey mygeayrt my lane reeriaght jeih thousane trie er yrjid, as yn ughtagh oc cha geyre as voallaghyn: ta gagh slieau ny smoo na jeih meeilley as feed er lheead; cha voddagh shiu goll harrystoo agh liorish eayneeyn. Ny yeih, fakin dy vel shiu dy firrinagh shleeuit er faagail, nee’m sarey ny greiederyn dy yannoo greie oddys shiu ’ymmyrkey ayns souyrid. Tra vees shiu er ve currit lesh gys çheu elley ny sleityn, cha vod dooinney erbee goll meriu ny sodjey; son ta my phobble er loo gyn dy bragh dy aagail nyn jeer, as t’ad ro chreeney dy vrishey nyn loo. Shirr-jee orrym red erbee elley dy nailliu,” “Cha vel shin shirrey veg er Nyn Ard-ooashley,” as Cacambo, “er-lhimmey jeh kuse dy chirree laadit lesh beaghey, claghyn, as laagh jeh’n çheer.” Ren y ree garaghtee: “Cha vel toiggal aym,” as eshyn, “cre hon ta shiuish deiney dy Europey cha graihagh er y laagh bwee ain: agh gow-jee wheesh jeh as vees shiu dy yeearree, as dy jean eh lane mie diu.”

Hug eh oardagh er y çhooyl da e ghreiederyn dy yannoo greie ry-hoi troggal y daa ghooinney quaagh shoh magh ass y reeriaght. Ren tree thousane sheanseyryn mie gobbragh er; v’eh aarloo kione kegeesh, as cha ren eh costal ny smoo na feed millioon punt sterling, ayns argid y çheer. Hie Candide as Cacambo er coyrt er y ghreie; va daa cheyrrey vooar yiarg, jeeltit as streeanit, daue dy varkiagh orroo tra veagh ad er jeet harrish ny sleityn, feed keyrrey-laadee gymmyrkey beaghey, jeih as feed gymmyrkey giootyn jeh ny reddyn smoo yindyssagh jeh’n çheer, as lieh-cheead laadit lesh airh, cliejeenyn, as diamondyn. Hug y ree e roihaghyn dy meein mygeayrt y daa hroailtagh.

S’yindyssagh yn shilley v’ayn tra hie ad rhymboo, as yn aght schleioil v’ad troggit marish ny kirree gys mullagh ny sleityn. Daag ny greiederyn ad erreish daue v’er livrey ad gys boayl sauçhey, as cha row mian ny kiarail erbee ec Candide agh dy gholl dy hebbal e chirree da Mademoiselle Cunégonde. “Ta dy-liooar ain,” as eshyn, “dy eeck da Kiannoort Vuenos Aires, my oddys feeagh y ve currit er Mademoiselle Cunégonde. Lhig dooin jannoo lesh Cayenne, goll er boayrd lhong ayns shen, as heemayd eisht cre’n reeriaght oddys-mayd y chionnaghey.”

YN NUYOO CHABDIL JEIG

NY HAGHYR DAUE AYNS SURINAM, AS YN AGHT VEEIT CANDIDE RISH MARTIN

Va’n chied laa taitnyssagh dy liooar da’n daa hroailtagh. V’ad greinnit liorish y smooinaght dy beagh lhieu ny shlee dy hashtaghyn na oddagh ooilley Asia, Europey as Africa cur ry cheilley. Screeu Candide ennym Cunégonde er ny biljyn as eh branlaadee. Yn nah laa haink jees jeh ny kirree oc dy ve çhionn ayns curragh as v’ad sluggit sheese marish nyn laadyn; hooar daa cheyrrey elley baase jeh skeeys laa ny ghaa ny lurg shen; eisht ren shiaght ny hoght çherraghtyn lesh accrys ayns faasagh; kione kuse smoo dy laghyn huitt paart elley sheese eayneeyn. Fy yerrey ec kione keead laa jeh’n jurnaa, cha row veg er-mayrn oc agh daa cheyrrey. Dooyrt Candide rish Cacambo: “My charrey, ta shiu fakin kys dy vel berçhys y teihll shoh goll naardey; cha vel red erbee farraghtyn agh mien as y vaynrys vees aym tra heeym Mademoiselle Cunégonde reesht.” “Ta mee goaill rish shen,” as Cacambo, “agh ta daa cheyrrey er-mayrn ain, as ny shlee dy hashtaghyn orroo na vees dy bragh ec ree ny Spaainey; as ta mee fakin foddey jeh balley ta mee credjal dy ve Surinam,55 ta lesh ny hOllannee. Ta shin ec jerrey nyn surranse as ec toshiaght nyn maynrys.”

Choud’s v’ad tayrn er-gerrey da’n valley, haink ad er dooinney doo sheeynit magh er y thalloo as ynrican lieh jeh e gharmadyn echey, ta shen jeh piyr dy vreetçhyn giare gorrym; va’n dooinney shoh laccal e lurgey hoshtal as e laue yesh. “Ugh! My Yee!” dooyrt Candide rish ayns Ollannish, “cre haghyr dhyt, my charrey, uss dy ve ayns lheid y stayd atçhimagh shoh?” “Ta mee farkiagh er my vainshter, Vanderdendur,56 yn marçhan dy ard ghoo,” dreggyr y fer doo. “Nee Vanderlendur t’er ghellal rhyt er yn aght shoh?” as Candide. “She, vainshter,” as y fer doo, “she yn cliaghtey t’ayn. Ta piyr dy vreetçhyn giare er ny choyrt dooin daa cheayrt ’sy vlein son ooilley nyn goamrey. Tra ta shin gobbragh ’sy wyllin shugyr, as dy vel y chlagh-vlieh tayrtyn ny meir ain, t’ad giarey jeh nyn laue: tra ta shin shirrey dy roie er çhea, t’ad giarey jeh nyn lurgey: ta mish er hurranse y daa lhag-haghyrt shoh. She ec y phrice shoh ta shiu gee shugyr ayns Europey. Ny yeih, tra chreck my voir mee son jeih crooinyn Patagonianagh er slyst-marrey Ghuinea, dooyrt ee rhym: ‘My phaitçhey veen, bannee ny jalloonyn obbee ain, cur ooashley kinjagh daue, ver ad bea vaynrey dhyt; she onnor t’ayd dy ve ayns bondiaght da ny mainshteryn ain ny deiney baney, as liorish shen t’ou jannoo fortan dty ayr as dty voir.’ Aless! Cha ’saym vel mee er n’yannoo yn fortan oc, agh cha ren ad y fortan aym’s. Ta stayd ny moddee, ny hapagyn as ny parradyn thousane keayrt ny smessey na’n stayd ainyn: ny fir-obbee Ollannagh hyndaa mee gys nyn gredjue, t’ad gra dou gagh Doonaght dy vel shin ooilley cloan Adam, chammah bane as doo. Cha nee sheelogheyder mee, agh my ta ny preaçhooryn shoh loayrt yn irriney, ta shin ooilley deiney-mooinjerey da y cheilley. Nish shegin diu goaill rish nagh vod peiagh dellal rish e gheiney-mooinjer er aght smessey.”

“Oh Phangloss!” dyllee Candide, “cha r’ou er smooinaghtyn er y feohdys shoh; t’eh ec kione, shegin dou fy yerrey jiooldey rish yn optimism ayd.” “Cre ta optimism?” “Aless!” dooyrt Candide, “she yn keoiys eh jeh shassoo er dy vel ooilley dy mie tra t’ou ayns drogh stayd.” Hill eh jeir as eh jeeaghyn er y dooinney doo; as choud’s v’eh keayney, haink eh stiagh ayns Surinam.

Hoshiaght denee ad row lhong erbee ’sy phurt oddagh goll er coyrt gys Buenos Aires. Va’n eer dooinney loayr ad rish ny vainshter Spaainagh, heb dy yannoo bargane onneragh roo. Dooyrt eh dy jinnagh eh meeiteil roo ayns thie-oast. Hie Candide as e harvaant firrinagh Cacambo dy arkiagh er ayns shen marish y daa cheyrrey oc.

Candide, va dy kinjagh cur e chree ayns e ghoan, hug eh coontey da’n Spaainagh jeh ooilley ny contoyrtyssyn oc, as ghow eh rish dy baillish Mademoiselle Cunégonde y chur lesh ersooyl marish. “Son shickyrys cha jeanym gymmyrkey shiu gys Buenos Aires,” as y mainshter: “raghin er croghey, as ragh shiuish myrgeddin; she Cunégonde aalin y graihder smoo shynney lesh y chiannoort.” V’eh myr dy beagh tendreil er woalley Candide, v’eh keayney ry foddey dy hraa; fy yerrey hayrn eh Cacambo gys corneil er-lheh. “Shoh myr shegin dhyt jannoo, my charrey,” dooyrt eh rish. “Ayns nyn boggaidyn t’ain feeagh queig ny shey millioon dy ghiamondyn y pheesh, t’ou ny smoo aghtal na mish; immee uss dy gheddyn Mademoiselle Cunégonde ayns Buenos Aires. My ver y kiannoort lhiettrimys erbee royd, cur un villioon da: mannagh der eh seose, eisht cur da daa villioon; cha vel oo erreish feyshteyder-crauee y varroo, cha bee peiagh erbee fo ourys my dty chione. Nee’m aarloo lhong elley; hem dy arkiagh ort ayns Venice: she çheer seyr eh raad nagh vel oyr erbee dy ve agglagh roish Bulgarianee, ny Abaree, ny Hewnyn, ny feyshteyderyn-crauee.” Voyll Cacambo yn chiarail chreeney shoh. V’eh trimshey dy ve scarrit rish mainshter mie v’er jeet dy ve ny charrey ennoil da; agh va’n taitnys jeh ve ymmydoil da ny s’troshey na’n treihys echey ayns faagail eh. Hug ad nyn roihaghyn mygeayrt y cheilley, as hill ad jeir: ghreinnee Candide eh gyn y çhenn ven y yarrood er chor erbee. Hie Cacambo roish yn eer laa cheddin: she dooinney feer vie va’n Cacambo shoh.

Duirree Candide foast tammylt beg ayns Surinam, as eh farkiagh er captan elley veagh arryltagh dy ymmyrkey eshyn as y daa cheyrrey va foast er-mayrn echey gys yn Idaal. Hooar eh sharvaantyn failt, as chionnee eh ooilley ny veagh eh ayns feme jeh ayns jurnaa- marrey liauyr; fy yerrey haink Vanderdendur, mainshter lhong vooar, dy chur eh-hene er enney da. “Cre woad ta shiu shirrey,” vrie eh jeh’n dooinney shoh, “dy ymmyrkey mish jeeragh gys Venice; mish, my vooinjer, my phoagaghyn, as y daa cheyrrey shen?” Chord y mainshter son jeih thousane piaster: cha ren Candide shlearaghey.

“Oh!” dooyrt Vanderdendur frioosagh rish-hene, “ta’n joarree shoh arryltagh dy chur jeih thousane piaster çhelleeragh! Gyn dooyt t’eh feer verçhagh.” Eisht haink eh reesht shallid ny lurg shen, as hoilshee eh nagh voddagh eh gymmyrkey eh gys Venice son ny sloo na feed thousane. “Kiart dy liooar! bee ad eu,” as Candide.

“Cammah,” dooyrt y marçhan lesh coraa beg, “ta’n dooinney shoh cur feed thousane piaster cha aashagh as jeih thousane.” Haink eh reeshtagh as dooyrt eh nagh voddagh eh ad ’ymmyrkey gys Venice son ny sloo na jeih thousaneyn as feed dy phiasteryn. “Bee jeih thousaneyn as feed eu eisht,” dreggyr Candide.

“Oh! Oh!” dooyrt y marçhan Ollannagh keayrt elley, “cha vel jeih thousaneyn as feed dy phiasteryn costal veg da’n dooinney shoh; gyn dooyt ta’n daa cheyrrey gymmyrkey tashtaghyn erskyn earroo; cha jeanym lhie er ny sodjey: hoshiaght lhig da geeck ny jeih thousaneyn as feed dy phiasteryn, as eisht heemayd cre haghyrys.” Chreck Candide daa ghiamond beg, jeu beeagh y fer sloo ny smoo na ooilley’n argid va’n mainshter dy hirrey er. Deeck eh ro-laue. Va’n daa cheyrrey currit er boayrd. Deiyr Candide orroo ayns baatey beg dy veeiteil rish y vaatey ’sy phoyll akeragh; ghow yn mainshter y caa, chrogh eh ny shiauill, hrog eh yn aker; hug y gheay foayr da. Va ard-trimshey as yindys er Candide, as chaill eh eh dy gerrid ass shilley. “Aless!” deie eh, “va’n chlick shen feeu jeh’n çhenn heihll. Hyndaa eh gys y traie, as eh lhieent lesh dobberan; son lurg ooilley v’eh er choayl dy-liooar dy yannoo tashtey feed reeaghyn.

Hie eh gys thie yn vriw Ollannagh; as er-yn-oyr dy row red beg anvea er, chronk eh dy breeoil er y dorrys; hie eh stiagh, hug eh coontey jeh’n chontoyrtys echey, as deie eh red beg syrjey na va cooie. Ghow yn briw toshiaght liorish cur er geeck jeih thousane piaster son y feiyr v’eh er n’yannoo: ny lurg shen deaisht eh rish dy surransagh, yiall eh da dy jinnagh eh baght y ghoaill jeh’n chooish cha leah as harragh y marçhan reesht, as hug eh er geeck jeih thousane ny smoo dy phiasteryn son cost y chlashtyn.

Hug y taghyrt shoh slane meehreishteil er Candide; ayns firrinys v’er er hurranse arkyssyn va thousane keayrt ny s’piandee; agh creoghys cree yn vriw, as y vainshter v’er gheid veih, ghooisht eh e chorree as hum eh eh ayns ard-trimshey doo. Hug eh my-ner olkys deiney lesh ooilley e ghranid, cha row echey agh smooinaghtyn treih. Fy yerrey va lhong Rangagh aarloo dy aagail lesh Bordeaux, as fakin nagh row echey ny smoo dy chirree laadit lesh diamondyn dy chur er boayrd, hooar eh cabbane er mayl ’sy lhong son price cair, as docklee eh magh ’sy valley dy jinnagh eh geeck ass lieh dooinney onneragh son y jurnaa-marrey as yn bee echey, as daa housane piaster y chur da, dy jinnagh eh çheet marish ’sy lhong, er conaant dy beagh y dooinney shoh yn fer smoo hug feoh da’n stayd echey, as y fer smoo seaghnit ayns y çheer.

Haink çhionnal dy leih huggey bailloo soiaghey jeh’n çhebbal shoh, ny shlee na oddagh slane flod y chummal. Baillish Candide reih ass yn eallagh s’cooie; myr shen ghow eh magh assdoo feed persoon va jeeaghyn caarjoil dy liooar dasyn, as va ooilley gaggyrt dy row ad toilçhin dy ve reiht. Haggil eh ad ayns e hie-oast, as hug eh shibber daue er conaant dy jinnagh dy chooilley unnane loo dy insh e skeeal dy firrinagh; yiall eh dy reihagh eh yn fer smoo v’eh smooinaghtyn va toilçhin çhymmey, as smoo cairagh va neuwooiagh lesh e stayd, as dy jinnagh eh leagh y choyrt da’n eallagh elley.

Ren y meeiteil farraghtyn derrey kiare er y chlag ’sy voghrey. Tra va Candide clashtyn ooilley ny contoyrtyssyn oc, v’eh cooinaghtyn er ny dooyrt y çhenn ven tra v’ad troailt gys Buenos Aires, as er yn yioal v’ee er n’yannoo, nagh row dooinney erbee er y lhong nagh row arkyssyn mooarey er daghyrt da. V’eh smooinaghtyn er Pangloss myr va gagh contoyrtys er ny insh da. “By ghoillee da’n Pangloss shid,” as eshyn, “e chredjue y hoilshaghey nish. Oh dy beagh eh ayns shoh. Shickyr my ta ooilley goll dy mie, she ayns Eldorado eh, as cha nee ’sy chooid elley jeh’n teihll. Fy yerrey ren eh reih scoillar berçhagh v’er nobbraghey rish jeih bleeaney ass lieh ny shappyn-lioar ayns Amsterdam. Ren eh briwnys nagh row aght-beaghee erbee elley ’sy teihll da lhisagh oo er chor erbee wheesh shen dy ghwoaie y choyrt.

Y dooinney creeney shoh, va marish shen ny ghooinney mie, v’eh er ny roostey liorish e ven, er ny yeealley liorish e vac, as er ny hreigeil liorish e inneen, roie ersooyl marish Portugaalagh. Er y gherrit va’n obbyr echey goit ersooyl liorish v’eh beaghey; as va ny preaçhooryn ayns Surinam jannoo tranlaase er son dy heill ad dy nee Socinianagh57 v’eh. Shegin goaill rish dy row yn feallagh elley ec y chooid sloo cha treih rishyn; agh va Candide treishteil dy jinnagh y scoillar taitnys y chur da ayns y jurnaa-marrey. Smooinee ooilley yn feallagh elley dy row Candide jannoo aggair vooar daue; agh ren eh booiagh jeu liorish keead piaster y choyrt da gagh peiagh.

YN FEEDOO CHABDIL

NY HAGHYR DA CANDIDE AS MARTIN ER Y CHEAYN

Hie yn shenn dooinney creeney, va enmyssit Martin, er-y-fa shen marish Candide er boayrd lhong va goll gys Bordeaux. Va’n jees jeu er vakin mooarane as er hurranse mooarane; as dy beagh y lhong er hiaulley veih Surinam gys Japan raad Kione Treishteil Vie, veagh nyn saie er ve oc dy loayrt my-e-chione bentyn da olk y chree as olk y teihll trooid y slane jurnaa.

Ny-yeih va un vondeish mooar ec Candide harrish Martin; va shen dy row eh dy kinjagh treishteil dy akin Mademoiselle Cunégonde reesht, agh cha row veg ec Martin dy hreishteil er y hon; marish shen va airh as diamondyn echey; as, ga dy row eh er choayl keead keyrrey vooar yiarg laadit lesh ny tashtaghyn smoo ’sy teihll, ga dy row mitçhoorys y vainshter Ollannagh dy kinjagh ayns e chree; ny yeih tra v’eh smooinaghtyn er shen ny va er-mayrn echey ayns e phoggaidyn, as tra v’eh loayrt mychione Cunégonde, erskyn ooilley ec kione lhongey, v’eh croymmit gys credjue Phangloss.

“Agh shiuish, Monsieur Martin,” dooyrt eh rish y dooinney creeney, “cre ta shiu coontey jeh shoh ooilley? cre ta’n smooinaght eu mychione olk y chree as olk y teihll?” “Vainshter,” dreggyr Martin, “hug my haggyrtyn gys my lieh dy row mee my Socinianagh; agh ayns firrinys she Manichaeanagh58 mee.” “Ta shiu jannoo craid jeem,” as Candide, “cha vel arragh dy Vanichaeanee ’sy teihll.” “Ta mish ayn,” as Martin: “cha ’saym cre dy yannoo my-e-chione; agh cha voddym smooinaghtyn er aght elley.” “T’eh jeeaghyn dy vel y jouyl ayndiu,” as Candide. “T’eshyn wheesh cur eie er cooishyn y teihll shoh,” as Martin, “dy voddagh eh ve aynym’s kiart dy liooar, myr ayns dy chooilley voayl elley: agh ta mee goaill rish diu, tra ta mee goaill baght jeh’n chruinney shoh, ny’n bluckan beg shoh, dy vel mee sheiltyn dy vel Jee er hreigeil eh gys cretoor ennagh roonagh; ta mee dy kinjagh faagail magh Eldorado. Scoan ta mee rieau er vakin balley nagh baillish cragh y yannoo er y valley by niessey da, lught-thie nagh baillish cur naardey lught-thie ennagh elley. Ayns dy chooilley voayl ta ny hannoonee cur feoh da ny treanee roue t’ad croymmey, as ta ny treanee dellal roo myr shioltaneyn ta’n ollan as yn eill oc goll er creck. Ta millioon dy ghunveryn ayns regimentyn roie veih’n derrey chione dy Europey gys y chione elley, cur rish dunverys as roosteyrys er aght oardit ry hoi nyn arran y chosney, son nagh vel aght-beaghee smoo onneragh oc; as ayns baljyn ta jeeaghyn myr dy beagh ad goaill soylley jeh shee, as raad ta ny hellynyn my vlaa, ta’n sleih eeit seose liorish ny smoo dy hroo, dy chiarail, dy anvea, na drogh-haghyrtyn balley ta çhionnit stiagh liorish armee. Ta imnea yn chree eer ny smessey na treihys çheu-mooie. Ayns beggan focklyn, ta mee er vakin wheesh as ta wheesh er daghyrt dou, dy nee Manichaeanagh mee.

“Ta paart dy vieys ayn,” dreggyr Candide. “Hoiggal dy vel,” dooyrt Martin; “agh cha vel ainjys aym er.”

Ayns mean y resooney shoh, cheayll ad feiyr gunnaghyn. Va’n feiyr mooadaghey shallid er shallid. Hrog dy chooilley ghooinney e ghless-hooilley. Mysh tree meeilley ersooyl va caggey eddyr daa lhong ry akin: dymmyrk y gheay ad cha faggys da’n lhong Rangagh, as dy row yn taitnys ec dy chooilley pheiagh jeh jeeaghyn er y chah ayns souyrid. Fy yerrey lhig y derrey lhong er çheu yn lhong elley cha injil as cha kiart, as dy jagh ee fo. Hug Candide as Martin my-ner dy cronnal keead dooinney er lout-eaghtyr y lhong va sinkeil; hrog ad ooilley ny laueyn lesh niau, as ad fockley magh yllaghyn atçhimagh: ayns shallid v’ad ooilley sluggit sheese.

“Well,” as Martin, “shen myr ta deiney dellal rish y cheilley.” “S’feer eh,” as Candide, “dy vel red ennagh jouyllagh ’sy chooish shoh.” Myr v’eh gra shoh, hug eh tastey da red ennagh sollys jiarg, va snaue er-gerrey da’n lhong echey. Va’n baatey liauyr er ny injillaghey dy akin cre v’eh; she unnane jeh ny kirree echey v’ayn. Ghow Candide ny smoo dy voggey jeh geddyn er ash y cheyrrey shoh, na va trimshey er tra v’eh er choayl keead jeu as gagh unnane laadit lesh diamondyn mooarey ass Eldorado.

Hug y captan Frangagh tastey dy gerrid dy nee Spaainagh va captan y lhong v’er chosney yn varriaght, as dy nee roosteyr-marrey Ollannagh captan y lhong v’er n’gholl fo; yn eer fer hene v’er roostey Candide. Va’n verçhys vooar va’n mitçhoor er ghlackey er ny oanluckey marish ’syn aarkey, as cha row agh keyrrey ny lomarcan er ny sauail. “Ta shiu fakin,” dooyrt Candide rish Martin, “dy vel y loght er ny cherraghey ny cheayrtyn; ta’n captan mitçhooragh Ollannagh shoh er hurranse y baase v’eh dy hoilçhyn.” “Ta,” as Martin; “agh begin da ny troailtee va er boayrd e lhong çherraghtyn myrgeddin? She Jee cherree yn mitçhoor shoh, she yn jouyl vaih yn feallagh elley.”

Ny yeih ren y lhong Rangagh as y lhong Spaainagh tannaghtyn er nyn yurnaa, as ren Candide tannaghtyn dy loayrt rish Martin. Ren ad arganey gyn scuirr rish kegeesh, as ec kione y chegeesh v’ad er roshtyn choud as rosh ad yn chied laa. Agh lurg ooilley v’ad taggloo, v’ad ginsh smooinaghtyn da y cheilley, v’ad gerjagh y cheilley. Va Candide jannoo mooar jeh’n cheyrrey echey. “Fakin dy vel mee er gheddyn oo reesht,” as eshyn, “son shickyrys foddym Cunégonde y gheddyn reesht.”

YN CHIED CHABDIL AS FEED

TA CANDIDE AS MARTIN TAYRN ER-GERREY DA SLYST-MARREY, AS RESOONEY

Hug ad my-ner fy yerrey slyst-marrey yn Rank. “Vel shiu rieau er ve ’sy Rank, Monsieur Martin?” dooyrt Candide. “Ta,” dooyrt Martin, “ta mee er hroailt ayns shiartanse dy ardjyn. Ta paart dy ardjyn ayn raad ta lieh jeh ny cummaltee keoi, paart raad t’ad ro chroutagh, paart elley raad ta’n bunnys jeu mial as bolvaneagh: feallagh elley raad ta spotçhyn as goan warree oc; as, ayns dy chooilley ayrn jeh’n çheer, she graih yn ard-taitnys; ’sy nah ynnyd s’laik lhieu luney; as ’sy trass ynnyd loayrt ommijys.” “Agh, Monsieur Martin, vel shiu er vakin Paris?” “Ta, ta mee er vakin Paris; ta ooilley ny keintyn shoh ry gheddyn ayn; she corvaal eh, she çhionnal eh raad ta dy chooilley pheiagh shirrey taitnys, as raad scoan ta peiagh erbee dy gheddyn eh, ec y chooid sloo shen myr v’eh jeeaghyn dooys. Va mee cummal ayns shen son tammylt; tra rosh mee hoshiaght gys y valley, va dy chooilley nhee v’aym roostit jeem liorish gaddeeyn-sporran ec feailley’n Noo Carmane;59 va mee-hene goit son gaddee, as cheau mee shiaghtin ayns pryssoon; ny lurg shen haink mee dy ve my chiarteyder-prental dy chosney dy-liooar dy gholl er ash gys yn Ollan. Va enney aym er çhionnal ny screeudeyryn, çhionnal ny kialgyn, as çhionnal ny teaymyn craa.60 T’eh raait dy vel paart dy leih feer chooyrtoil ’syn ard-valley shid: baillym y chredjal eh.”

“Er my hon hene, cha vel mian erbee aym dy akin y Rank,” as Candide; “foddee shiu dy haashagh toiggal, erreish dou v’er cheau mee ayns Eldorado nagh naillym fakin red erbee ’sy teihll agh Mademoiselle Cunégonde: ta mee goll dy arkiagh urree ayns Venice; hemmayd trooid y Rank dy roshtyn gys yn Idaal; nagh jig shiu marym?” “Higgym dy feer arryltagh,” as Martin: “t’eh raait nagh vel Venice mie da peiagh erbee agh deiney-ooasle Venetianagh, agh dy vel ad cur oltaghey-bea feer vie da joarreeyn as lane argid oc; cha vel veg aym; ta argid dy liooar eu, eiyrym erriu raad erbee dy jed shiu.” “Liorish y raad,” as Candide, “vel shiu credjal dy row yn thalloo ’sy toshiaght ny vooir, myr ta lioar vooar captan y lhong shassoo er?” “Cha vel mee dy chredjal eh er chor erbee,” as Martin, “cha moo ta mee credjal ny dreamalyn elley ta sleih er ve cur orrin ry foddey dy hraa.” “Agh cre hon eisht va’n seihll shoh er ny chroo?” as Candide. “Dy chur keoiys orrin,” dreggyr Martin. “Nagh vel shiu goaill yindys,” as Candide, “jeh’n ghraih hug y daa chaillin ayns çheer ny Oreillonee da’n daa apag, jeh ta mee er ninsh y contoyrtys diu?” “Cha vel er chor erbee,” as Martin, “cha vel mee fakin cre ta quaagh ayns lheid y ghraih shoh; ta mee er vakin wheesh dy reddyn va erskyn credjue, nagh vel red erbee erskyn credjue dooys ny smoo.” “Vel shiu credjal,” as Candide, “dy vel deiney rieau er n’yannoo cragh er y cheilley myr t’ad jannoo yn laa jiu? dy row ad rieau breageryn, mitçhooryn, traitooryn, neuwooisal, thoreeyn, annoonee, lhiam-lhiatyn, cowartyn, trooderyn, glutteryn, meshtallee, prughagyn, sonderyn, sonaasee, dunveryn, caartreyderyn, maarderee, branlaadee, fir-chrauee-oalsey, as blebbinyn?” “Vel shiu credjal,” as Martin, “dy vel shawkyn rieau er nee calmaneyn erreish daue v’er gheddyn ad?” “Ta, gyn dooyt,” as Candide. “Well eisht!” as Martin, “my v’ec shawkyn rieau yn un dooghys, cre’n fa heillagh shiu dy vel deiney er chaghlaa yn dooghys ocsyn?” “Oh!” as Candide, “s’mooar yn anchaslys t’ayn, son ta aigney seyr...” Resooney myr shoh, rosh ad gys Bordeaux.

YN NAH CHABDIL AS FEED

NY HAGHYR DA CANDIDE AS MARTIN ’SY RANK

Cha scuirr Candide ayns Bordeaux agh son wheesh dy hraa as v’eh feme dy chreck paart dy chlaghyn dy Eldorado, as dy gheddyn carbyd mie lesh daa chaair; son nagh dod eh ny smoo jannoo fegooish e ghraihder-creenaght Martin; v’eh ynrycan feer trimshey dy scarrey rish e cheyrrey, daag eh lesh Thie-ynsee Sheanse Bordeaux, ren reih myr cooish yn aundyr y vlein shoh geddyn magh cre’n fa va ollan y cheyrrey shoh jiarg; as va’n aundyr currit da scoillar veih’n Twoaie, ren soilshaghey liorish A, plus B, goaill ersooyl C rheynnit liorish Z,61 dy begin da’n cheyrrey ve jiarg, as dy begin jee baase y gheddyn jeh’n vreck cheyrragh.

Ayns y traa dinsh ooilley ny troailtee veeit Candide roo ayns ny thieyn-oast er y vayr da: “Ta shin goll gys Paris.” Ren y jeeanid cadjin shoh fy yerrey doostey mian ayn dy akin yn ard-valley shoh; cha row eh foddey veih’n raad gys Venice.

Hie eh stiagh trooid Faubourg Saint-Marceau,62 as heill eh dy row eh ’sy valley-çheerey s’broiee ayns Westphalia.

Scoan va Candide er jeet gys e hie-oast tra haink çhingys eddrym er myr eiyrtys er e skeeys. Er yn oyr dy row diamond foawragh er e vair, as dy row tastey er ve currit da kishtey-argid trome erskyn towse mastey ny poagaghyn echey, v’echey çhelleeragh liorish e lhiabbee daa er-lhee orroo nagh row eh er chur fys, shiartanse dy chaarjyn ennoil nagh vaagagh eh, as daa ven chrauee va çhiow e vrott. Dooyrt Martin, “Ta cooinaghtyn aym dy row mish çhing myrgeddin ayns Paris yn chied cheayrt va mee ayn; va mee feer voght: myr shen cha row aym caarjyn erbee, ny mraane crauee, ny fir-lhee, as ren mee couyral.”

Ny yeih, liorish medshinyn as lhiggey-folley, haink çhingys Chandide dy ve trome. Haink saggyrt jeh’n cherroo lesh cooyrtoilid dy hirrey er folaue ry-eeck da’n ymmyrkagh son y nah heihll;63 cha baillish Candide veg jeh; hickyree ny mraane crauee da dy nee cliaghtey noa v’ayn: dreggyr Candide nagh row eh currit da cliaghtaghyn er chor erbee.

Baillish Martin yn saggyrt y cheau magh ass yn uinnag. Loo yn saggyrt nagh beagh Candide oanluckit. Loo Martin dy noanluckagh eh yn saggyrt, dy jinnagh eh tannaghtyn dy voirey ad. Haink y streeu dy ve çheh: ghow Martin greme er e gheayltyn as dimman eh magh dy garroo eh; va shen scammylt vooar, jeh va recortys leighoil er ny yannoo.

Ren Candide couyral; as choud’s v’eh çheet my laue va sheshaght feer vie echey ec shibber. V’ad cloie son lane argid. Ghow Candide yindys mooar nagh daink rieau lesh dy chosney yn gamman; agh cha ghow Martin yindys jeh.

Ny vud ocsyn va jannoo onneryn yn ard-valley da, va saggyrt beg veih Périgord, fer jeh’n sleih jeidagh shen, ta dy kinjagh tastagh, shirveishagh, gyn nearey, brynnagh, feer chenjal, ta lhie farkiagh er joarreeyn, ginsh daue skeealyn scammyltagh yn ard-valley, as çhebbal daue taitnyssyn ec price erbee. Hug y fer shoh lesh Candide as Martin hoshiaght gys y thie-cloie. Va doo-skeeal noa ry akin ayns shen. Va Candide ny hoie faggys da kuse dy gheiney keeallagh. Cha ren shen y lhiettal eh veih keayney ayns ayrnyn ennagh v’er nyn gloie fegooish foill erbee. Dooyrt fer jeh ny cremeyderyn v’er gagh çheu jeh rish ayns brishey: “Cha vel shiu kiart dy cheayney, ta’n ven-chloie shen feer olk; y fer ta cloie marishyn, t’eh ny smessey foast; ta’n skeeal ny smessey foast na’n feallagh-cloie; cha nione da’n ughtar un ockle dy Araabish, ny-yeih ta’n skeeal soit ’syn Araab; as, chammah shen, she dooinney eh nagh vel credjal ayns smooinaghtyn çheu-sthie; verrym lhiam hiu mairagh feed lioar veg noi echey.” “Ghooinney seyr, cre whilleen cloie mie t’eu ’sy Rank?” dooyrt Candide rish y taggyrt; dreggyr eshyn, “Queig ny shey dy housaneyn.” “Shen ymmodee,” as Candide: “cre whilleen jeu ta mie?” “Queig-jeig ny shey-jeig,” dreggyr y fer elley. “Shen ymmodee,” as Martin.

By haittin lesh Candide dy mooar ben ennagh va cloie yn Ven-rein Ealisaid, ayns doo-skeeal t’er ny hoilshaghey nish as reesht.64 “Ta’n ven-chloie shoh dy my phleasal dy mooar; t’ee jeeaghyn red beg casley rish Mademoiselle Cunégonde; baillym cur oltaghey- bea jee.” Heb y saggyrt veih Périgord dy chur lesh eh gys y thie eck. Denee Candide, fakin dy row eh troggit ’sy Ghermaan, cre va’n cliaghtey kiart, as kys va ny Frangee dellal rish Mraane-rein dy Hostyn. “Er caghlaaghyn aght,” dooyrt y saggyrt: “ayns ny hardjyn, t’ad cur lhieu ad gys thie-oast; ayns Paris, ta ammys currit daue tra t’ad aalin, as t’ad ceaut er y charnane-trustyr tra t’ad marroo.” “Mraane-rein er y charnane-trustyr!” as Candide. “S’feer eh dy jarroo,” as Martin, “ta’n saggyrt mie kiart; va mee ayns Paris tra hie Mademoiselle Monime65 harrish, myr t’eh grait, veih’n teihll shoh gys y teihll elley; va obbit jee shen ny ta’n sleih shoh genmys onner yn oaie, ta shen dy ghra, yn onner jeh loau marish ooilley ny jeirkee jeh’n ard ayns ruillick vroghe; v’ee oanluckit ny lomarcan ec corneil y Rue de Bourgogne; cooid ren gyn dooyt ee y ghortaghey dy mooar, son va aigney feer ooasle eck.” “Ta shen feer veechooyrtoil,” as Candide. “Cre ta shiu jerkal rish?” as Martin; “ta’n sleih shoh jeant myr shen. Smooinee-jee er dy chooilley chamlaagys, dy chooilley chraueeaght-oalsey dy vod y ve ayn, hee shiu ad ayns reiltys, ayns quaiylyn-leigh, ayns kialteenyn, as ayns thieyn-cloie yn çheer whaagh shoh.” “Vel eh firrinagh dy vel sleih dy kinjagh garaghtee ayns Paris?” as Candide. “Ta,” as y saggyrt, “agh t’ad garaghtee er-rouyl; son t’ad gaccan mychione dy chooilley nhee ayns shoh ayns teaymyn mooarey dy gharaghtee; t’ad garaghtee eer choud’s t’ad cur rish ny peccaghyn s’feohdee.”

“Quoi yn vuc roauyr shid,” as Candide, “va ginsh dou whilleen red olk mychione y chloie raad cheayn mee wheesh, raad hug ny fir-chloie wheesh dy haitnys dou?” “She dreih eh,” dreggyr y saggyrt, “ta cosney e veaghey liorish gra reddyn olk mychione ooilley ny cloiaghyn as ooilley ny lioaryn; t’eh cur dwoaie da peiagh erbee ta bishaghey, ’naght myr ta deiney spoiyt dwoaiagh er sleih oddys soylley ’ghoaill jeh graih; t’eh ny ardnieu ayns lettyraght ta beaghey er trustyr as pyshoon; t’eh screeu reddyn moal son lane argid.” “Cre ta shiu toiggal liorish shen?” as Candide. “She screeudeyr pabyryn-naight eh, gollrish Fréron.”66

Myr shoh va Candide, Martin, as y dooinney veih Périgord resooney er ny greeishyn choud’s va’n sleih çheet magh ass y thie-cloie. “Ga dy vel mee feer jeean dy akin Mademoiselle Cunégonde reesht,” as Candide, “foast baillym goaill shibber marish Mademoiselle Clairon,67 son v’ee jeeaghyn yindyssagh dooys.”

Cha row yn saggyrt ny ghooinney loayragh rish Mademoiselle Clairon, son nagh row ee fakin agh sheshaght vie. “T’ee kianlt noght,” as eshyn; “agh bee yn onner aym jeh shiu y choyrt lhiam gys thie ben-ooasle dy ghoo mie, as ayns shen yiow shiu enney er Paris myr dy beagh shiu er ve ayns shoh rish kiare bleeaney.”

Ren Candide, va liorish dooghys dy kinjagh joogh son fys noa, lhiggey da ’chur lesh eh gys thie yn ven-ooasle, ayns çheshvean Faubourg Saint-Honoré; va gamman faro fo raad ayns shen; va daa phunter treih jeig cummal doarnane dy chaartyn y pheesh ny laue, recortys lesh corneilyn fillit jeh nyn arkys. Va tostid dowin reill, va neeal glass ec ny punteryn, as neeal imneagh ec y vankeyr; as ben y thie, va ny soie liorish y vankeyr neuvyghinagh shen, goaill baght lesh sooillyn lynks jeh dy chooilley pharoli,68 dy chooilley yioal follit er cosney, er-y-hon ren dy chooilley phunter filley corneil e chaartyn; hug ee orroo jeeraghey corneilyn ny caartyn oc lesh raaue trome agh cooyrtoil, as cha daink sproght erbee urree, er aggle dy gaillagh ee ny custymeyryn eck. Va’n ven goaill urree-hene dy ve enmyssit yn Ven-varquis dy Pharolignac. Va’n inneen eck, va queig bleeaney jeig dy eash, mastey ny punteryn, as liorish meekey v’ee soilshaghey clickyn ny boghtyn shoh va shirrey dy charraghey dewilys nyn gronney. Hie yn saggyrt dy Phérigord, Candide, as Martin stiagh; cha ren peiagh erbee troggal er, ny oltaghey ’chur daue, ny eer jeeaghyn orroo; va dy chooilley unnane smooinaghtyn dy dowin er ny caartyn oc. “Va’n ven-çhiarn dy Thunder-ten-tronckh ny smoo cooyrtoil,” as Candide.

Ayns y traa ren y saggyrt sonsheraght ayns cleaysh y ven-varquis, hrog ee urree beggan, hug ee mong graysoil da Candide, as snoggal ooasle da Martin; va stoyl as caartyn currit da Candide, chaill eh jeih thousaneyn as daeed dy francyn ayns daa hayll; ny lurg shen ghow ad shibber feer yennal; as ghow dy chooilley pheiagh yindys nagh row Candide imneagh mychione e choayl; dooyrt ny sharvaantyn ny mast’oc hene, ayns glare sharvaantyn: “Shegin da’n fer shoh ve milord Sostynagh ennagh.” Va’n shibber gollrish y chooid smoo dy hibberyn ayns Paris: hoshiaght ooilley nyn dost, eisht feiyr dy ghoan mestit kione y cheilley, eisht spotçhyn nagh vel y bunnys jeu aitt, naightyn foalsey, resooney foiljagh, kuse dy chialgyn as cooid vooar dy chooyl-chassid; v’ad eer loayrt mychione lioaryn noa. “Vel shiu er vakin,” dooyrt y saggyrt veih Périgord, “yn oorskeeal liorish Gauchat, yn olloo dy yeeoilys?” “Ta,” dreggyr fer jeh’n çheshaght, “agh cha daink lhiam dy roshtyn gys y jerrey. Ta earroo mooar dy screeunyn dree ain; agh ooilley cooidjagh cha vel ad faare cha dree as screeunyn Ghauchat, yn olloo dy yeeoilys; ta mee cha skee jeh ny lioaryn atçhimagh ta thooillaghey orrin ny laghyn t’ayn, dy vel mee er ghoaill toshiaght dy chloie faro.” “As Caghlaaghyn Screeunyn yn Ard-jaghin T...,69 cre ta shiu coontey jeu shen?” as y saggyrt. “Ah!” dooyrt y Marquise de Parolignac, “y dooinney dree shid! Cre cha cast as cramp ta’n aght t’eh ginsh dooin ny shione da dy chooilley unnane hannah! Cre cha dowin as t’eh resooney shen ny nagh neeu ’imraa ayns beggan focklyn! Cre wheesh gyn aghtalys t’eh geid goan aghtal feallagh elley! As shen ny t’eh dy vyngeragh, t’eh dy villey! Oh nagh mooar y ghrayn t’eh dy chur aynym! agh cha der eh grayn aynym arragh; son s’lioar lhaih ynrycan kuse dy ghuillagyn jeh screeunyn yn Ard-jaghin.”

Va dooinney ynsit dy vlass mie ec y voayrd ren niartaghey ny va’n Marquise dy ghra. Loayr ad eisht mychione dooskeealyn; vrie yn ven-ooasle cre’n fa va dooskeealyn ennagh er nyn gloie ny cheayrtyn, agh cha dod ad goll er lhaih. Hoilshee yn dooinney dy vlass mie dy feer fondagh kys dy voddagh scansh ve jeant jeh cloie gyn toilçhinys erbee ’ve echey; phrow eh ayns beggan focklyn nagh row eh dy liooar dy chur stiagh unnane ny jees jeh ny taghyrtyn ta ry gheddyn ayns dy chooilley oorskeeal, nyn lheid as ta dy bragh cleayney yn sleih ta jeeaghyn er y chloie, agh dy negin dhyt ve noa gyn ve quaagh, mennick flaunyssagh as kinjagh dooghyssagh; dy negin dhyt cree deiney ’hoiggal, as cur er loayrt; ve dty vard mooar fegooish persoon erbee ’sy chloie dy yeeaghyn myr bard; ve ainjyssagh er çhengey dty vayrey, ee y loayrt gyn foill, lesh miljid kinjagh, gyn y rhyme dy bragh dy ghoaill ersooyl veih’n bun as bree. “Quoi-erbee,” hug eh stiagh, “nagh vel geiyrt er ooilley ny reillyn shoh, oddys screeu dooskeeal ny ghaa vees scansh soit jeu ’sy thie-cloie, agh cha bee eh dy bragh coontit mastey ny screeudeyryn mie; cha vel agh earroo feer veg dy ghooskeealyn mie ayn: ta paart jeu nyn idyllyn lesh coloayrtys mie as rhyme mie; ta paart elley nyn arganeyn politickagh ta cur sleih nyn gadley, ny skeealyn sheidit seose ta cur grayn ayndoo; ta feallagh elley ashlishyn branlaadagh scruit er aght barbaragh, loayrtyssyn brisht, ny loayrtyssyn liauyrey gys ny jeeaghyn—son nagh vel fys ec yn ughtar kys dy loayrt rish deiney—goan creeney foalsey, as raaghyn cadjin attit.”

Deaisht Candide dy tastagh rish ny goan shoh, as ren eh soiaghey mooar jeh’n dooinney loayr ad; as, myr va’n Ven-varquis er ghoaill kiarail dy chuirrey eh dy hoie lioreeish, vrie eh jee myr hannish quoi va’n dooinney shoh va loayrt cha mie. “She scoillar eh,” as y ven-ooasle, “nagh vel cloie caartyn edyr; ta’n saggyrt dy chur lesh eh gys my hie’s dy ghoaill shibber ny cheayrtyn; shione da dy chooilley nhee ta bentyn da dooskeealyn as lioaryn, as t’eh er screeu dooskeeal ren sleih thassane er, as lioar nagh vel rieau er ve fakinit çheu-mooie jeh’n çhapp echey er-lhimmey jeh un sampleyr ny lomarcan hug eh dooys.” “Shoh dooinney mooar!” as Candide, “she Pangloss elley t’ayn.”

Hyndaa eh huggey, as dooyrt eh rish: “Monsieur, ta shiu credjal, gyn dooyt, dy vel dy chooilley nhee ec y chooid share çheu-mooie ’sy teihll as çheu-sthie ’sy chree, as nagh voddagh red erbee ve er aght elley?” “Mish, Monsieur,” dreggyr y scoillar, “cha vel mee credjal y lheid shen er chor erbee; er-lhiam-pene dy vel dy chooilley nhee ass y raad ain; nagh vel fys ec peiagh erbee cre ta’n rhenk echey, ny cre ta e churrym, ny cre t’eh dy yannoo, ny cre lhisagh eh y yannoo, as er-lhimmey jeh shibber, ta gennal dy liooar, as unnaneys dy liooar ayn, ta ooilley’n chooid elley jeh’n traa currit shaghey lesh tuittym-magh fardalagh: Jansenistee noi Molinistee,70 deiney yn Ardwhaiyl noi deiney yn Agglish, fir ynsit noi fir ynsit, cooyrteyryn noi cooyrteyryn, bankeyryn noi’n pobble, mraane noi sheshaghyn, mooinjer noi mooinjer; she caggey dy bragh farraghtyn t’ayn.”

Dreggyr Candide eh: “Ta mee er vakin cooid smessey; agh dooinney creeney, hie er croghey ny lurg shoh, dynsee eh dou dy vel dy chooilley nhee yindyssagh; t’ad shoh nyn scaaghyn er caslys aalin.” “Va’n fer croghit shoh jannoo spotçhyn!” as Martin; “she cronnyn graynoil ny scaaghyn eu.” “She deiney ta jannoo ny cronnyn,” as Candide, “as cha vod ad shaghney shen.” “Eisht cha nee adsyn ta kyndagh,” dooyrt Martin. Va’n bunnys jeh ny punteryn, nagh row toiggal oc jeh’n taggloo shoh, giu; as ren Martin resooney rish y dooinney creeney, as Candide ginsh paart jeh ny contoyrtyssyn echey da ben y thie.

Lurg shibber hug y Ven-varquis lhee Candide gys y çhamyr eck, as lhig ee da soie sheese er lhiaght. “Myr shen,” dooyrt ee rish, “ta shiu foast dy jeean graihagh er Mademoiselle Cunégonde dy Thunder-ten-tronckh?” “Ta, madame,” dansoor Candide. Dreggyr y Marquise eh lesh mong meiygh. “Ta shiu dy my reggyrt myr dooinney aeg veih Westphalia; veagh Frangagh er ghra rhym, “S’feer eh dy row mee graihagh er Mademoiselle Cunégonde, agh erreish dou v’er vakin shiuish, Madame, ta mee goaill aggle nagh vel graih aym urree arragh.” “Aless! Madame,” as Candide, “Freggyrym myr sailliu hene.” “Ghow yn graih eu urree toshiaght,” as y Marquise, “tra hrog shiu seose e bussal; saillym shiu dy hroggal my ghliooneen’s.”71 “Lesh ooilley my chree,” as Candide; as hrog eh seose eh. “Agh saillym shiu dy chur orrym eh reesht,” dooyrt y ven-ooasle; as hug Candide urree eh reesht. “Ta shiu fakin,” as ish, “she joarree shiu; ny cheayrtyn ta mee cur er my ghraihderyn ayns Paris goaill foddeeaght er my hon rish kegeesh, agh ta mee cur seose diuish yn chied oie son dy negin dou jannoo onner my heerey da dooinney aeg ass Westphalia.” Lurg da’n ven aalin goaill tastey jeh daa ghiamond foawragh er laueyn y dooinney aeg, voyll ee ad lesh lheid y firrinys as dy jagh ad veih meir Chandide gys meir y Ven-varquis.

Choud’s va Candide goll roish marish yn saggyrt veih Périgord, v’eh gennaghtyn arrysagh son brah Mademoiselle Cunégonde. Dennee yn saggyrt e phian marish; cha row agh ayrn feer veg echey ayns ny queig thousaneyn jeig dy phuntyn va caillit ec Candide ’sy ghamman, as ayns feeagh y daa chliejeen, va lieh churrit as lieh ghoit liorish molley. Va fo dy gheddyn wheesh as oddagh eh veih ny vondeishyn yinnagh enney er Candide y chosney da. Loayr eh rish cooid vooar mychione Cunégonde; as dinsh Candide da dy jinnagh eh shirrey leih er y ven aalin shid tra heeagh eh ee ayns Venice.

Ren y dooinney veih Périgord aaghoobley e chooyrtoilid as e arryltys dy hirveish; as ghow eh taitnys ayns ooilley ny va Candide dy ghra, ooilley ny v’eh dy yannoo, as ooilley ny baillish y yannoo.

“Ta shiu er chordail eisht, ghooinney seyr,” dooyrt eh rish, “dy veeiteil rish y cheilley ayns Venice?” “Ta, haggyrt vie,” as Candide; “shegin dou son shickyrys goll dy gheddyn Mademoiselle Cunégonde.” Myr v’eh er yn aght shoh kianlt liorish y taitnys jeh loayrt mychione y nhee bynney lesh, ren eh coontey, myr v’eh cliaghtey, jeh ayrn jeh ny contoyrtyssyn echey marish y ven-ooasle Westphalianagh shoh.

“Gyn dooyt,” dooyrt y saggyrt, “ta niart goan warree ec Mademoiselle Cunégonde, as t’ee screeu screeunyn taitnyssagh.” “Cha vel mee rieau er gheddyn screeuyn erbee voee,” as Candide, “son gow-jee eu-hene, fakin dy row mee eiyrit magh ass y chashtal son y ghraih v’aym urree, nagh dod mee screeu huic; as dy heill mee dy gerrid ny lurg shen dy row ee marroo, as eisht dy dooar mee reesht ee, as eisht dy chaill mee ee, as dy dug mee çhaghter bieau huic shiaght thousaneyn as queig cheead meeilley ersooyl, as mee farkiagh er freggyrt veih.”

Deaisht y saggyrt dy tastagh, as eh jeeaghyn myr dy beagh eh smooinaghtyn er red ennagh. Daag eh dy gerrid y daa yoarree, lurg da v’er ghoaill ad dy meiygh ayns e roihaghyn. Laa ny vairagh tra ghooisht eh hooar Candide yn screeuyn shoh heese:

Vainshter, my ghraih smoo ennoil, ta mee er ve çhing ’syn ard-valley shoh rish shiaghtin; ta mee er nynsagh dy vel shiuish ayns shoh. Yinnin getlagh gys yn oghrish eu dy voddin gleashaghey. Hooar mee fys dy row shiu er n’gholl trooid Bordeaux; ayns shen daag mee Cacambo firrinagh as y çhenn ven, lhisagh geiyrt orrym ayns traa gerrit. Ghow yn Kiannoort dy Vuenos Aires dy chooilley nhee, agh s’lhiam’s foast yn cree eu. Tar-jee hym; shiuish dy ve marym, nee shen edyr m’aavioghey, ny cur orrym baase y gheddyn jeh taitnys.

Y screeuyn yindyssagh shoh, yn screeuyn shoh nagh voddagh eh v’er hreishteil er y hon, lhieen eh Candide lesh eunys erskyn insh; as lhieen çhingys Cunégonde ennoil eh lesh trimshey. Rast eddyr y daa ennaghtyn shoh, ghow eh yn airh as ny diamondyn echey, as hie eh marish Martin gys y thie-oast raad va Cunégonde goaill aaght. Tra hie eh stiagh, v’eh er-creau lesh ennaghtyn, va e chree bwoalley dy bieau, v’eh soghal; baillish fosley curtanyn y lhiabbee; baillish soilshey y chur lesh stiagh. “Bee-jee er nyn dwoaie,” dooyrt yn inney-veyl rish; “yinnagh y soilshey ee y varroo,” as er y çhooyl yeigh ee yn curtan. “My Chunégonde ennoil,” dooyrt Candide as eh keayney, “cre’n aght ta shiu gennaghtyn? mannagh vod shiu m’akin, loayr-jee rhym ec y chooid sloo.” “Cha vod ee taggloo,” as yn inney-veyl. Heeyn y ven magh laue roauyr ass y lhiabbee, ren Candide y niee ry foddey dy hraa lesh e yeir, as eisht lhieen eh yn laue lesh diamondyn, as daag eh poagey dy airh er y chaair.

Ayns mean ny taghyrtyn shoh haink offishear rish marish y taggyrt veih Périgord as sheshaght veg. “Ad shoh,” as eshyn, “yn daa yoarree ouryssagh?” Ren eh sarey ad y ve glackit er y çhooyl, as e hreanee dy hayrn ad ersooyl gys pryssoon. “Cha nee myr shoh t’ad dellal rish troailtee ayns Eldorado,” as Candide. “Ta mee ny smoo Manichaeanagh na va mee rieau,” as Martin. “Agh, ghooinney vie, cre gys ta shiu dy choyrt lhiu shin?” as Candide. “Gys y dungeon s’diuney,” as yn offishear.

Erreish da Martin v’er jeet dy ve kiune reesht, ren eh briwnys dy row yn ven ghow urree dy ve Cunégonde ny molteyr, yn saggyrt veih Périgord ny volteyr, v’er ghoaill vondeish jeh onid Chandide cha leah’s oddagh eh, as yn offishear ny volteyr elley, veagh eh aashagh dy reaghey rish.

Ny s’leaie na fosley eh-hene roish briwnys quaiyl, ren Candide, erreish da v’er chur- my-ner yn irriney kyndagh rish coyrle Vartin, as fakin dy row eh kinjagh jeean dy veeiteil rish Cunégonde reesht, çhebbal da’n offishear tree diamondyn beggey beeagh mysh tree thousane pistole y pheesh. “Ah! Monsieur,” dooyrt y dooinney lesh maidjey ivory rish, “dy beagh shiu er chur rish dy chooilley loght oddys goll er sheiltyn, veagh shiu foast yn dooinney smoo onneragh er y teihll; tree diamondyn! sheeagh tree thousane pistole y pheesh! Monsieur! yioin’s baase er son eu, ny s’leaie na shiu y chur lhiam gys dungeon. Ta ooilley joarreeyn goit nyn bryssoonee, agh faag eh dooys; ta braar aym ayns Dieppe ayns Normandee; verrym lhiam shiu huggeysyn; as my vees diamond eu dy chur da, gowee eh kiarail jiu ’naght myr ta mish er ghoaill kiarail jiu.”

“As cre hon ta ooilley joarreeyn goit nyn bryssoonee?” dooyrt Candide. Loayr y saggyrt veih Périgord eisht, as dooyrt eh: “Er-y-fa dy geayll jeirkagh ass çheer Atrebatum72 ommijys ennagh; hug shen ny lomarcan er dunverys reiltagh; cha nee gollrish y dunverys-reiltagh ayns 1610 ayns Mee Boaldyn, agh gollrish y fer haghyr ayns 1594 ayns Mee ny Nollick, as gollrish shiartanse dy ghunveryssyn reiltee elley va currit roo ayns bleeantyn elley as ayns meeaghyn elley liorish jeirkee elley v’er chlashtyn reddyn ommijagh.”

Hug yn offishear soilshey er ny va’n chooish çheet er. “Oh! Ny beishtyn!” deie Candide; “cre ny reddyn atçhimagh ta taghyrt fud pobble ta daunsin as goaill arrane! Nagh voddym çhea çhelleeragh ass y çheer shoh raad ta apagyn tayrtyn tigeryn? Ta mee er vakin mucawinyn ayns my heer; agh cha vaik mee rieau deiney agh ynrycan ayns Eldorado. Ayns ennym Yee, Offishear, cur-jee lhiu mee gys Venice, raad shegin dou fieau er Mademoiselle Cunégonde.” “Cha voddym shiu y chur lhiam agh gys Normandee Injil,” as eshyn. Deayshil eh çhelleeragh ny geulaghyn, dooyrt eh dy row eh er n’yannoo marranys, hug eh ersooyl e gheiney, hug eh lesh Candide as Martin gys Dieppe, as daag eh ad marish e vraar. Va lhong veg Ollannagh ’sy phoyll akeragh. Yn Normanagh, lurg da v’er jeet dy ve yn dooinney s’dooie erbee kyndagh rish tree diamondyn tooilley, hug eh Candide as e vooinjer er boayrd y lhong va er-çhee shiaulley gys Portsmouth ayns Sostyn. Cha row shoh yn raad gys Venice; agh chreid Candide dy row eh er ve livreyit ass niurin, as va fo goaill toshiaght reesht er e yurnaa gys Venice cha leah as yioghe eh caa.

YN TRASS CHABDIL AS FEED

NY HONNICK CANDIDE AS MARTIN TRA HAINK AD GYS SLYST-MARREY HOSTYN

“Oh! Phangloss! Phangloss! Oh! Vartin! Vartin! Oh! my Chunégonde ennoil! cre yn seihll shoh?” dooyrt Candide er y lhong Ollannagh. “Red ennagh slane keoi as slane feohdagh,” dreggyr Martin. “Shione diu Sostyn; vel sleih cha keoi ayns shen as t’ad ’sy Rank?” “She keint elley dy cheoiys t’ayn,” as Martin. “Ta fys eu dy vel yn daa ashoon shoh caggey noi ry hoi son kuse dy acyryn dy niaghtey harrish ayns Canada, as dy vel ad baarail lane smoo er y chaggey shen na sheeagh Canada hene ooilley cooidjagh. Agh dy insh diu dy kiart vel ny shlee dy leih lhisagh ve glast ersooyl ’sy derrey heer ny ’sy çheer elley, shen cha vel my hushtey annoon lhiggey dou jannoo; ta fys aym ynrycan dy vel y sleih ta shin goll dy akin ooilley dy lhearagh feer ghranganagh.”

Pleadeil myr shoh rosh ad gys Portsmouth; va ymmodee dy leih jingit ry-cheilley er y traie as jeeaghyn dy tastagh er dooinney roauyr va er e ghlioonyn, as e hooillyn coodit, er lout-eaghtyr unnane jeh lhongyn y flod; kiare sidooryn, va nyn shassoo kiongoyrt rish y dooinney shoh, ren ad lhiggey tree bulladyn y pheesh ’sy chione echey, cha kiune as oddagh y ve; as hie yn slane çhaglym-cooidjagh ersooyl dy bollagh jeant magh. “Cre ooilley shoh eisht?” as Candide; “as quoi’n jouyl ta reill ayns dy chooilley voayl?” Vrie eh quoi yn dooinney roauyr hie er marroo er aght cha staydoil. “She admiral eh,”73 dreggyr ad. “As cre’n fa varragh shiu yn admiral shen?” “Er-y-fa,” as adsyn, “nagh varr eh sleih dy liooar; ren eh caggey rish admiral Frangagh, as v’eh reaghit nagh row eh faggys dy liooar da.” “Agh,” as Candide, “va’n admiral Frangagh chiart choud veih’n admiral Sostynagh as v’eh shoh foddey veih’n er elley!” “Shegin cordail rish shen,” dreggyr ad; “agh ’sy çheer shoh t’eh mie dy varroo admiral nish as reesht dy ghreinnaghey yn feallagh elley.”

Va wheesh dy yindys as greain er Candide jeh ooilley ny v’er er vakin as er chlashtyn, nagh baillish eer boyn e chosney ’chur er y thalloo, as ren eh bargane rish y vainshter Ollannagh (eer dy jinnagh eh roostey eh myr y fer veih Surinam), eh dy chur lesh eh cha leah as oddagh eh gys Venice.

Va’n mainshter aarloo ayns daa laa. Hiauill ad shaghey yn Rank; hie eh ayns shilley jeh Lisbon, as ren Candide craa. Ren ad shiaulley trooid y cheyllys as stiagh ’sy Vooir Veanagh. “Dy jed Jee er moylley!” dooyrt Candide, as eh cur e roihaghyn mygeayrt Martin; she ayns shoh heeym Cunégonde aalin reesht. “Ta mee cur my varrant er Cacambo myr orrym-pene. Ta ooilley dy mie, ta ooilley goll dy mie, ta ooilley goll cha mie as oddys y ve.”

YN CHIARROO CHABDIL AS FEED

MYCHIONE PAQUETTE AS Y BRAAR GIROFLÉE

Cha leah as rosh eh gys Venice, hug eh deiney dy hirrey Cacambo ayns ooilley ny thieyn- oast, ooilley ny thieyn-bee, as ooilley ny thieyn-oainjyr, agh cha dooar ad eh ayns boayl erbee. Hug eh çhaghter gagh laa dy fenaght jeh mainshteryn ooilley ny lhongyn as ooilley ny bargeyn: cha daink rieau naight erbee jeh Cacambo. “C’red!” dooyrt eh rish Martin, “ta traa dy liooar er ve aym dy hiaulley veih Surinam gys Bordeau, dy gholl veih Bordeaux gys Dieppe, veih Dieppe gys Portsmouth, dy roie shaghey slyst-marrey Phortugaal as y Spaainey, dy hiaulley harrish y slane Vooir Veanagh, as dy cheau shiartanse dy veeghyn ayns Venice, as foastagh cha vel Cunégonde aalin er jeet! ’Syn ynnyd ecksh, cha vel mee er veeiteil agh ben dy ghrogh ghoo as saggyrt veih Périgord! Ta Cunégonde marroo, gyn dooyt, as cha vel red erbee faagit dooys agh baase y gheddyn neesht. Oh! veagh eh er ve ny share dy hannaghtyn ayns pargys Eldorado na dy heet er ash gys yn Europey mollaghtagh shoh. S’feer ny dooyrt shiu, Vartin veen! cha vel ayn agh caslys foalsey as corvaal.”

Huitt eh ayns dobberan trome, as cha ghow eh taitnys erbee ’syn opera alla moda ny spoyrtyn elley yn charnival; cha ren ben erbee eh y violaghey. Dooyrt Martin rish: “Ta shiu feer oney, son firrinys, my ta shiu sheiltyn dy ragh sharvaant dy chynney mestit, as queig ny shey dy villioonyn ayns e phoggaidyn, dy hirrey yn graihder eu ec jerrey yn teihll, as ee y chur lesh hiu gys Venice. Gowee eh da-hene ee, my yiow eh ee; mannagh vow eh ee, gowee eh ben elley; ta mee coyrlaghey shiu dy yarrood nyn sharvaant Cacambo as nyn graihder Cunégonde.” Cha row Martin dy gherjagh eh. Vooadee dobberan Chandide as cha scuirr Martin dy phrowal da nagh row mien ny maynrys erbee er y teihll; agh ayns Eldorado, foddee, raad nagh voddagh persoon erbee goll.

Choud’s v’ad resooney yn chooish hrome shoh, as farkiagh er Cunégonde, hug Candide tastey da maynagh aeg jeh oardagh Teate74 ayns Kerrin y Noo Mark, as e roih mysh ben aeg. Va’n maynagh jeeaghyn sunt, roauyr as looyr; va e hooillyn soilshean, yn aght echey shickyr, e ymmyrkey jeeragh, as e hooyl moyrnagh. Va’n ven aeg feer waagh, as goaill arrane; v’ee blakey lesh graih er e maynagh, as nish as reesht spulg ee ny pussyn echey. “Gowee shiu rish dou ec y chooid sloo,” dooyrt Candide rish Martin, “dy vel y sleih shoh maynrey. Ayns ooilley’n seihll raad ta sleih cummal, er-lhimmey jeh Eldorado, cha vel mee er gheddyn agh feallagh treih gys y traa t’ayn; agh son y ven aeg shoh as y maynagh shoh, var-a-mish dy re cretooryn feer vaynrey ad.” “Var-a-mish nagh re,” as Martin. “Lhig dooin ad y chuirrey gys jinnair,” as Candide, “as hee shiu vel mee mollit.”

Hie eh huc er y çhooyl, dooyrt eh laa mie roo, as chuirr eh ad dy heet gys e hie-oast dy ee macaroni, patragyn Lombardie, oohyn-eeast, as dy iu feeyn Montepulciano,75 Lachryma Christi,76 Cyprus as Samos.77 Yiargee yn ven aeg, chord y maynagh dy darragh ad, as deiyr y ven aeg er, jeeaghyn er Candide lesh sooillyn dy yindys as shaghrynys, va dooghit lesh kuse dy yeir. Scoan v’ee er jeet stiagh ayns shamyr Chandide, tra dooyrt ee rish: “Cammah! Nagh vel Mainshter Candide cur enney er Paquette ny smoo!” Er ny focklyn shoh, Candide, nagh row eh ghoaill monney baght jee gys y traa v’ayn, son dy row eh kinjagh smooinaghtyn er Cunégonde ny lomarcan, dooyrt eh ree: “Aless! My lhiannoo voght, she shiuish eisht hug yn Olloo Pangloss ’sy drogh stayd honnick mee eh ayn?” “Aless, vainshter, she mish t’ayn,” as Paquette; “ta mee fakin dy vel nyn saie fys eu mychione y slane chooish. Ta mee er gheddyn fys er ooilley ny reddyn agglagh haink er thie yn Ven-varon as er Cunégonde aalin. Ta mee loo diu nagh vel y skeeal aym’s er ve monney sloo trimshagh. Va mee feer oney tra bione diu mee. Maynagh dy row jeh oardagh Francis, va ny annym-charrey dou, chleaynee eh mee dy feer aashagh. Va ny heiyrtyssyn atçhimagh; begin dou faagail y cashtal tammylt beg dy hraa erreish da’n Baron v’er neiyrt shiu magh lesh brebbyn mooarey er y thoyn. Er-be dy ghow fer-lhee dy ghoo mie çhymmey jeem, veign marroo. Rish tammylt dy hraa va mee my ghraihder da’n er-lhee shoh dy chur booise da. Yn ven echey, va geadaghey er-rouyl moom, v’ee dy my yeealley gyn çhymmey gagh laa; v’ee ny cretoor feie. Va’n fer-lhee shoh yn dooinney s’graney dy row rieau ayn, as mish y cretoor s’mee-vaynrey kyndagh dy row mee goll er yeealley gyn scuirr son dooinney nagh bynney lhiam. Ta fys eu, vainshter, cre cha gaueagh t’eh da ben frourtagh dy ve poost rish fer-lhee. Hug drogh-ellyn e ven sproght er, as laa dy row hug eh medshin da son mughane beg va cha fondagh shen dy dooar ee baase ayns daa oor ayns angaaish vooar. Ghow ayr as moir y ven toshiaght er cooish leigh ny oi; roie eh er-çhea, as hie mish er cur ayns pryssoon. Cha beagh m’onid er my hauail, er-be dy row mee red beg bwaagh. Hug y briw reamys dou er conaant dy goghe eshyn ynnyd yn er- lhee. Ayns traa gerrid va mee ceaut ry lhiattee son ben elley, eiyrit magh gyn leagh, as kianlt dy hannaghtyn ayns yn obbyr feohdagh shoh ta jeeaghyn dy ve cha taitnyssagh diuish deiney; agh er ny son ainyn cha nee agh çharvaal dy hreihys t’ayn. Hie mee dy chur rish m’obbyr ayns Venice. Oh! vainshter, dy voddagh shiu sheiltyn kys t’eh dy nuiddraghey co-laik shenn varçhan, leighder, maynagh, dooinney-baatey, saggyrt; dy ve foshlit roish dy chooilley faghid, dy chooilley oltooan; dy ve dy mennick eginit dy ghoaill rhumbyl er eeasaght er-çhee dy gholl dy lhiggey da dooinney graynoil ennagh y hayrn seose eh; dy ve roostit ec y derrey yeh jeh’n argid chossyn oo marish y jeh elley; dy ve eginit dy eeck sym erskyn towse liorish fir-oik y leigh, gyn red erbee ’sy traa ry heet agh shenn eash agglagh, thie ny moght, as carnane-trustyr, yinnagh shiu cordail dy vel mee unnane jeh ny cretooryn s’mee-vaynrey er y teihll.”

Myr shoh doshil Paquette e cree gys Candide mie, ayns thie-oast, kionfenish Martin, dooyrt rish Candide: “Ta shiu fakin dy vel mee hannah er chosney lieh jeh’n vett.”

Va’n Braar Giroflée er hannaghtyn ’sy çhamyr-yinnairagh. V’eh goaill jough as eh farkiagh son y lhongey. “Agh,” dooyrt Candide rish Paquette, “va shiu jeeaghyn cha gennal, cha booiagh, tra haink mee nyn guail; va shiu goaill arrane, va shiu nuiddraghey yn maynagh lesh coarid dooghyssagh; dooys va shiu jeeaghyn chiart cha maynrey as ta shiu lhiggey erriu dy ve treih. “Oh! vainshter,” dreggyr Paquette, “shen red treih elley ’syn obbyr shoh. Jea va mee roostit as yeeallit liorish fer-oik, as jiu shegin dou jeeaghyn dy ve ayns gien mie dy phleasal maynagh.”

Cha baillish Candide arragh y chlashtyn; ghow eh rish dy row Martin kiart. Hoie ad sheese ec y voayrd marish Paquette as y maynagh; va’n lhongey taitnyssagh dy liooar, as roish y jerrey v’ad loayrt dy foshlit. “Ayr,” dooyrt Candide rish y vaynagh, “strooys dy vel shiu goaill soylley jeh cronney yinnagh dy chooilley pheiagh troo mysh: ta blaa ny slaynt soilshean er nyn eddin, ta maynrys ry akin ayns nyn duarystal; ta ben aeg feer stoamey eu dy ghoaill soylley jee, as ta shiu jeeaghyn dy ve feer vooiagh lesh nyn stayd myr maynagh jeh oardagh Teate.”

“Dar y lioar, vainshter,” dooyrt yn braar Giroflée, “baillym dy beagh ooilley ny maynee jeh oardagh Teate er grunt ny marrey. Ta mee er ve miolit keead keayrt dy chur aile er y vannishter, as dy hyndaa gys credjue ny Turkee. Ren m’ayr as my voir my eginaghey tra va mee queig bleeaney jeig dy eash dy chur moom y gooyn feohdagh shoh, dy voddagh ad eiraght smoo ’aagail da braar shinney custey, nara noain da! Ta’n mannishter lane dy eadaghey, mee-chordail as elgys. T’eh firrinagh dy vel mee er phreaçheil kuse dy harmaneyn moal chossyn beggan argid dou, jeh gheid yn ayr-abb lieh voym; ta’n chooid elley lhiggey dou doodeeyn y reayll: agh tra ta mee çheet reesht gys y vannishter gagh fastyr, ta mee aarloo dy woalley my chione er voallaghyn y çhamyr-chadlee; as ta ooilley my heshey braaraghyn ’syn un stayd.

Hyndaa Martin gys Candide lesh e ymmyrkey cliaghtagh kiune, as dooyrt eh rish, “Well, nagh vel mee er chosney yn slane bett?” Hug Candide daa housane piaster da Paquette, as thousane piaster da’n vraar Giroflée. “Ta mee cur raane diu,” as eshyn, “dy bee ad maynrey lesh shoh.” “Cha gredjym eh er chor erbee,” as Martin; “lesh ny piasteryn shoh cha jig lhiu agh dy yannoo ad ny s’mee-vaynrey foast.” “Hoiggal dy nee shen myr vees eh,” as Candide: “agh ta un red dy my gherjaghey: ta mee fakin dy vel shin dy mennick feddyn sleih heill shin nagh voghe shin dy bragh reesht; erreish dou v’er veddyn reesht my cheyrrey yiarg as Paquette, foddee dy voym Cunégonde reesht myrgeddin.” “Ta mee treishteil,” as Martin, “dy jean ee booiagh jiu laa ennagh; agh ta mee fo mee-ourys mooar.” “Ta shiu feer chreoi,” as Candide. “Ta shen er-yn-oyr dy vel mee er ve bio,” as Martin. “Agh jeeagh-jee er ny deiney-baatey shen,” as Candide: “nagh vel ad dy kinjagh goaill arrane?” “Cha vel shiu fakin ad ayns nyn dhieyn hene, marish nyn mraane as nyn gloan vroghe,” as Martin. “Ta trubbylyn ec y doge;78 ta trubbylyn elley ec ny deiney-baatey. S’feer eh dy vel bioys dooinney-baatey ny share ooilley cooidjagh na bioys doge; agh ta mee credjal dy vel y lhiettrimys cha fardalagh, nagh neeagh baght y ghoaill jeh.”

“Ta sleih taggloo,” as Candide, “mychione y çhanstyr Pococurante, ta cummal ’sy phlaase aalin shid er yn awin Brenta,79 as cur oltaghey-bea mie da joarreeyn. T’eh ry ghra dy nee dooinney eh nagh vel rieau er hurranse seaghyn erbee.” “Baillym fakin keint cha goaun,” as Martin. Hug Candide er y çhooyl çhaghter dy hirrey kied er y çhanstyr Pococurante dy heet lesh shilley er laa ny vairagh.

YN WHEIGGOO CHABDIL AS FEED

EC THIE YN ÇHIARN POCOCURANTE, DOOINNEY-OOASLE VENETIANAGH

Hie Candide as Martin ayns Gondola er yn awin Brenta, as rosh ad gys thie yn dooinney ooasle Pococurante. Va ny garaghyn dy mie soit magh lesh sthowranyn aalin marmyr; va’n phlaase hene feer stoamey. Va dooinney yn thie mysh tree feed blein dy eash, as berçhagh erskyn towse. Hug eh oltaghey cooyrtoil da’n daa yoarree, agh lesh beggan jeeanid; hug shen Candide ass cree, agh cha dug eh trubbyl erbee da Martin.

Hoshiaght hirveish daa inneen aalin as dy jesh coamrit daue shocklaid v’ad er ny yannoo feer cheshagh. Cha dod Candide jannoo rish moylley ’choyrt daue son nyn aalid, nyn ghrayse, as nyn aghtallys. “She cretooryn mie dy liooar ad shoh,” dooyrt y shanstyr Pococuranjte; “ny cheayrtyn ta mee lhie maroo ’sy lhiabbee, son dy vel mee slane skee jeh mraane yn ard-valley, nyn flideragh, nyn eadaghey, nyn duittym-magh, nyn deaymyn, nyn beajeogys, nyn moyrn, nyn molvaneys, as ny sonnetyn shegin screeu ny oardaghey dy ve scruit er nyn son; agh, lurg ooilley, ta mee goaill toshiaght dy aase skee jeh’n daa inneen shoh myrgeddin.”

Tra va Candide shooyl ayns shamyr liauyr lurg kirbyl, ghow eh yindys jeh aalid ny jallooyn. Vrie eh cre’n mainshter pheint y chied jees jeu. “She Raphael ren ad,” as y shanstyr; “chionnee mee ad son fardail ec price ard bleeantyn er dy henney; t’eh grait dy vel ad ny reddyn s’aaley ’syn Idaal, agh cha daittin lhiam ad er chor erbee: ta’n daah er jeet dy ve feer doo, cha vel ny cummaghyn cruinn ny baghtal dy liooar; cha vel ny coamraghyn casley rish eaddagh; ayns focklyn giarrey, cre-erbee jir sleih elley, cha vel mish feddyn ayndoo cochaslys firrinagh dooghys. Cha goym taitnys ayns jalloo agh ynrycan tra heillym dy vel mee fakin dooghys hene: cha vel ayn jalloo erbee jeh’n cheint shoh. S’lhiam’s cooid vooar dy yallooyn, agh cha vel mee jeeaghyn orroo ny smoo.”

Choud’s v’ad farkiagh er y jinnair, hare Pococurante concerto dy gholl er cloie. Smooinee Candide dy row yn kiaull yindyssagh. “Foddee yn feiyr shoh,” as Pococurante, “cur taitnys da peiagh son lieh-oor; agh my t’eh farraghtyn ny sodjey, ta dy chooilley unnane gaase skee jeh, ga nagh lhoys da peiagh erbee goaill rish. Ta kiaull y laa t’ayn jiu ynrycan y schlei jeh cur rish nheeghyn doillee, as shen nagh vel agh doillee, cha der eh taitnys ry foddey.

Ghoin ny smoo dy haitnys ’syn opera, er-be dy dooar ad aght follit dy yannoo eh ny red feohdagh ta cur grayn aynym. Lhig da peiagh erbee dy naillish goll dy akin dooskeealyn olk lesh kiaull, ta ny sceneyn ayndoo ynrycan ry-hoi cur lhieu stiagh er aght anchooie jees ny tree dy arraneyn bolvaneagh dy yannoo mooar jeh coraa ben-chloie ennagh; lhig da peiagh erbee dy naillish ny dy vod, goll my neealloo lesh taitnys, tra hee eh fer spoiyt cronnaney paart Cesar ny Cato,80 as loagan dy spaagagh er yn ardan: er my hon hene, yioold mee rish ny reddyn boghtey shoh foddey er dy henney ta nish gloyr yn Idaal, er nyn son ta kiannoortyn geeck wheesh dy argid.” Ren Candide arganey red beg, agh lesh frioose as feeudys. Va Martin cordail dy bollagh rish y çhanstyr.

Hoie ad sheese ec y voayrd; as lurg jinnair feer vie, hie ad stiagh ’sy çhamyr-lioaragh. Tra honnick Candide sampleyr dy schleioil kianlt jeh obbraghyn Homer, hug eh moylley da blass mie yn çhiarn. “Shoh lioar,” as eshyn, “bynney lesh Pangloss mooar, yn graihder- creenaght share ’sy Ghermaan. “Cha nynney lhiam’s ee,” dooyrt Pococurante dy feayr, “Keayrt dy row heill mee dy ghow mee taitnys ayns lhaih eh; agh yn aght ta’n derrey chah geiyrt er y chah elley, as ad ooilley co-laik, ny jeeghyn shoh ta dy kinjagh gymmyrkey ad- hene er lheid yn aght as nagh jig dy bragh cooish erbee gy kione, yn Helen shoh ta oyr y chaggey, agh scoan ta paart eck ’sy chloie; yn Troy shoh ta cruinnit stiagh as nagh vel dy bragh er ny ghoaill; yinnagh ooilley shen my choyrt my chadley. Vrie mee jeh scoillaryn keayrt ny ghaa dooar ad y lioar shoh cha dree as hooar mish: ooilley ny deiney onneragh, ghow ad rish dou dy duitt y lioar ass nyn laue, agh dy begin dy kinjagh ee y reayll ’sy çhamyr-lioaragh, myr cooinaght jeh shenn earish, as myr ny peeshyn mergit shen nagh vod ymmyd ve jeant jeu son argid firrinagh.”

“Ghooinney ooasle, cha vel shiu coontey myr shen jeh Virgil?” as Candide. “Ta mee goaill rish,” as Pococurante, “dy vel y nah lioar, yn chiarroo lioar, as y çheyoo lioar jeh’n Aeneid81 echey feer vie dy jarroo; agh mychione Aeneas crauee, Cloathes trean, Achates firrinagh, as Ascanius beg, as y ree bolvaneagh Latinus, as Amata vean-rhenkagh, as Lavinia gyn blass, cha vel mee credjal dy vel ayn red erbee cha marroo as cha meehaitnyssagh. Share lhiam Tasso,82 as skeealyn ommijagh Ariosto.”83

“Lhoys dou briaght jiu, vainshter,” as Candide, “nagh vel shiu goaill taitnys mooar ayns lhaih lioaryn Horace?”84 “Ta raaghyn creeney scruit echey,” as Pococurante, “veagh er foaynoo da dooinney seihltagh, cooid ta grainnit ny sassey ’sy chooinaghtyn erreish daue ve currit ayns arrane bioyr: agh s’beg ta mee soiaghey scansh jeh e yurnaa gys Brindisium,85 as e choontey jeh drogh yinnair, as y tuittym-magh mitçhooragh eddyr peiagh ny peiagh ennagh enmyssit Pupilus,86 va e ghoan ‘lane dy ingyr’, as fer elley va ‘vinegar’ ayns e ghoan. She lesh grayn erskyn towse lhaih mee e verseyn garroo noi shenn vraane as buitçhyn; as cha vel mee fakin cre’n foays oddys y ve ayns ginsh da e charrey Maecenas,87 my veagh eh troggit echey gys rhenk ny bardoonee chiaullagh, dy bwoaillagh eh ny realtyn lesh e vaaish ooasle. Ta ommidanyn soiaghey mooar jeh dy chooilley nhee ta scruit ec ughtar jeh ard ghoo. Cha vel mee lhaih agh er my hon hene; s’laik lhiam ynrycan shen ny ta ymmydagh dooys.” Va greain vooar er Candide, va troggit gyn dy bragh dy vriwnys veg er e hon hene, tra cheayll eh shoh; agh heill Martin dy row smooinaghtyn Phococurante resoonagh dy liooar.

“Oh! Shoh lioar liorish Cicero,”88 as Candide; “mychione y dooinney mooar shen, strooys nagh vel shiu gaase skee jeh lhaih yn obbyr echeysyn er chor erbee,” “Cha vel mee dy bragh dy lhaih eh,” dreggyr yn Venetianagh. “Cre’n fa veagh eh madyral dooys loayr eh ass lieh Rabirius ny Cluentius? S’lioar dou ny cooishyn-leigh ta mee dy vriwnys; hoiggal dy beign er hurranse ny share e lioaryn dy ghraih-creenaght; agh tra honnick mee dy row eh fo dooyt mychione dy chooilley nhee, reagh mee dy row wheesh dy fys aym’s as va echeysyn, as nagh row mee feme cooney veih peiagh erbee dy ve neuhoiggaltagh.”

“Oh! Shen kiare feed lioar dy recortyssyn thie-ynsee ny sheanseyn,” dyllee Martin; “foddee dy vel red ennagh mie ayns shen.” “Veagh dy jarroo,” as Pococurante, “dy beagh ynyrycan unnane jeh ughtaryn y trustyr shoh agh er chroo yn schlei jeh jannoo freeinaghyn; agh cha vel veg ayns ooilley ny lioaryn shen agh smooinaghtyn cramp as fardalagh, gyn red erbee veagh ymmydagh.”

“Nagh mooar yn earroo dy chloiaghyn ta mee dy akin ayns shoh,” dooyrt Candide, “ayns Idaalish, ayns Spaainish, ayns Frangish!” “She,” as y shanstyr, “ta tree thousaneyn jeu ayn, agh cha vel tree dussanyn dy eallagh mie. As mychione ny sharmaneyn çhaglit, nagh neeagh ooilley cooidjagh un duillag jeh obbraghyn Seneca, as ooilley ny lioaryn roauyrey shoh dy yeeoilys, foddee shiu ve shickyr nagh vel mee dy bragh dyn vosley ad: cha vel mish, cha vel dooinney erbee.”

Hug Martin tastey da paart dy hellooyn va laadit lesh lioaryn Baarlagh. “Stroo-hene,” as eshyn, “dy negin da pobblaghtagh soylley ’ghoaill jeh ny hobbraghyn shoh ta scruit lesh wheesh dy heyrsnys?” “She,” dreggyr Pococurante, “s’mie eh dy screeu shen ny t’ou dy smooinaghtyn; she cairys dooinney eh. Trooid-magh yn Idaal ain, cha vel deiney screeu agh shen ny nagh vel ad dy smooinaghtyn; adsyn ta cummal ayns çheer sluight Cesar as Antoninius, cha lhoys daue smooinaghtyn red erbee fegooish kied veih braar Dominicanagh. Veign jeant magh lesh y seyrsnys ta greesaghey deiney tushtagh Hostyn, mannagh beagh foays y phossan milley dy chooilley nhee feeu jeh arrym ta’n seyrsnys berçhagh shen dy chur magh.”

Ghow Candide tastey jeh lioar liorish Milton,89 as vrie eh jeh nagh row eh coontey yn ughtar dy ve ny ghooinney mooar. “Quoi?” as Pococurante, “yn barbarianagh shoh, t’er n’yannoo soilshaghey liauyr jeh’n chied chabdil dy Genesis, ayns jeih lioaryn dy verse doillee? Eshyn ta jannoo arrish gharroo er ny Greagee, ta cassey yn Croo, as, choud’s ta Moses ginsh jeh’n Jee dy beagh farraghtyn jannoo yn seihll lesh goo, ta cur er yn Messiah combaase foawragh y ghoaill ass kishtey-greienyn flaunyssagh dy chiaddey e obbyr? Mish, jeanym mooar jeh fer t’er n’yannoo brock jeh niurin as jouyl Tasso; ta cur Lucifer chammah ayns caslys frug mooar as ayns caslys dooinneen; ta cur er gra harrish ny reddyn cheddin reesht as reesht; ta cur er resooney magh jeeoilys; as, jannoo arrish myr dy beagh eh ny chooish hrome er yn aght aitt va armyn ailagh er nyn groo ayns skeeal Ariosto, ta lhiggey da ny jouill lhiggey cannonyn ayns niau? Cha vel mish ny dooinney erbee ’syn Idaal er ghoaill soylley jeh ny nheeghyn treih as bolvaneagh shoh. Peccah dy phoosey Baase, as Peccah dy chur ardnieughyn son y teihll, ta ny reddyn shoh cur er peiagh erbee dy vlass mettey dy skeay; as e choontey liauyr jeh thie-lheihys, cha vel eh feeu agh son cleiyder-oaieghyn. Va’n daan dorraghey, quaagh as graynoil shoh er ny hilgey ny louyr; ta mee dellal rish jiu ’naght myr ren ny lhaihderyn dellal rish ayns e heer hene ’sy toshiaght. Aght erbee ta mee gra ny ta mee dy smooinaghtyn, as s’cummey lhiam vel sleih elley cordail rhym mannagh vel.” Va Candide seaghnit tra cheayll eh ny goan shoh; ren eh soiaghey mooar jeh Homer, as ghow eh red beg dy haitnys ayns Milton. “Aless!” dooyrt eh myr hannish rish Martin, “ta mee goaill aggle nagh vel y dooinney shoh coontey monney jeh ny bardoonee Germaanagh ain.” “Cha beagh shen ny olk mooar,” as Martin. “Oh, nagh mooar yn dooinney shoh!” dooyrt Candide reesht fo e ennal, “cre cha creeney as ta’n Pococurante shoh! Cha vod veg jannoo booiagh jeh.”

Erreish daue v’er ghoaill baght jeh ooilley ny lioaryn, hie ad sheese gys y gharey. Hug Candide moylley da ny reddyn aalin v’ayn. “Cha nione dou red erbee jeh cha beg dy vlass,” dooyrt y mainshter; “cha vel ain ayns shoh agh fillosheryn: agh veih mairagh magh ta foym garey noa y hoiaghey rere kiaddey s’ooasle.”

Tra va’n daa hroailtagh shoh va shirrey tushtey er vaagail y shanstyr, dooyrt Candide rish Martin, “Well eisht, nee shiu cordail rhym dy nee yn dooiney shen yn dooinney s’maynrey dy vel ayn, son dy vel eh erskyn ooilley ny ta lesh.” “Nagh vel shiu fakin,” as Martin, “dy vel eh dy bollagh skee jeh ooilley ny ta lesh? Dooyrt Plato foddey er dy henney, nagh nee ny gaillaghyn share yn feallagh ta jiooldey rish dy chooilley cheint dy veaghey.” “Agh,” as Candide, “nagh vel taitnys ayns cremey dy chooilley nhee, ayns fakin foiljyn raad ta deinney elley credjal dy vel ad fakin aalid?” “Ta shen dy ghra,” dreggyr Martin, “dy vel eh taitnyssagh gyn taitnys y ve ayd?” “Kiart dy liooar!” as Candide, “Myr shen cha vel peiagh erbee maynrey agh mish my lomarcan, tra heeym Mademoiselle Cunégonde reesht.” “T’eh dy kinjagh mie dy hreishteil,” as Martin.

Ayns y traa roie ny laghyn as ny shiaghtinyn shaghey; cha daink rieau Cacambo rish, as va Candide cha dowin shen ayns treihys nagh daink eer y smooinaght huggey nagh ren Paquette as y braar Giroflée wheesh as çheet dy chur booise da.

YN ÇHEYOO CHABDIL AS FEED

MYCHIONE SHIBBER GHOW CANDIDE AS MARTIN MARISH SHEY JOARREEYN, AS QUOI V’AD

Oie dy row, tra hie Candide, as Martin geiyrt er, dy hoie sheese ec y voayrd marish ny joarreeyn va goaill aaght ’syn un thie-oast, haink dooinney lesh eddin gollrish sooie er e chooylloo, as greme y ghoaill er e roih, as dooyrt eh rish: “Bee-jee aarloo dy aagail marinyn, ny jean-jee lhiggey shaghey.” Hyndaa eh mygeayrt, as honnick eh Cacambo. Cha voddagh nhee erbee agh shilley jeh Cunégonde v’er chur er ny smoo dy yindys as ny smoo dy haitnys. V’eh bunnys er-rouyl lesh eunys. Ghow eh e charrey ennoil ayns e roihaghyn. “Ta Cunégonde ayns shoh gyn dooyt? cre vel ee? Cur lhiat mee huic, dy voddym baase y gheddyn jeh eunys maree.” “Cha vel Cunégonde ayns shoh edyr,” as Cacambo, “t’ee ayns Constantinople.” “Dar flaunys! Ayns Constantinople! agh dy beagh ee ayns China, yinnin siyr gys shen, lhig dooin gimmeeaght.” “Neemayd gimmeeaght lurg shibber,” dreggyr Cacambo; “cha voddym gra ny smoo riu my-e-chione; ta mee my harvaant-bondiaght, ta my vainshter fieau orrym; shegin dou goll dy hirveish eh ec y voayrd: nagh abbyr-jee fockle, gow-jee shibber, as tannee-jee ullee.”

Candide, va rheynnt eddyr eunys as trimshey, goaill boggey jeh fakin e haghtyr firrinagh reesht, goaill yindys jeh fakin eh ayns bondiaght, lane jeh’n smooinaght jeh geddyn e ghraihder reesht, e chree er-creau, as e aigney fud-y-cheilley, hoie eh sheese ec y voayrd marish Martin, va jeeaghyn dy fastagh er ooilley ny taghyrtyn shoh, as marish shey joarreeyn, v’er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.

Cacambo, va cur lesh joughyn gys fer jeh ny shey joarreeyn shoh, ec kione y lhongey hayrn eh er-gerrey da cleaysh e vainshter, as dooyrt eh rish: “Vainshter, foddee Nyn Ard- ooashley faagail tra sailliu, ta’n lhong aarloo.” Erreish da v’er ghra ny goan shoh, hie eh magh. Yeeagh olteynyn y çheshaght er y cheilley gyn fockle y ghra, eisht haink sharvaant elley gys e vainshter, as dooyrt eh rish: “Vainshter, ta caart Nyn Ard-ooashley ayns Padua, as ta’n baatey aarloo.” Ren y mainshter cowrey, as hie yn sharvaant ersooyl. Yeeagh ooilley yn çheshaght er y cheilley keayrt elley, as va’n yindys cadjin dooblit. Haink trass harvaant gys trass yoarree, as dooyrt eh rish: “Vainshter, creid-jee mish, cha lhisagh Nyn Ard-ooashley tannaghtyn ayns shoh ny sodjey, ta mee goll dy gheddyn dy chooilley nhee aarloo;” as er y çhooyl skell eh roish.

Cha row Candide as Martin fo dooyt ec y traa shoh dy row ooilley shoh ny ghamman jeh’n Charnival. Dooyrt kiarroo harvaant rish kiarroo vainshter: “Foddee Nyn Ard-ooashley faagail tra sailliu,” as hie eh magh gollrish yn eallagh elley. Dooyrt y wheiggoo harvaant y nhee cheddin rish y wheiggoo vainshter. Agh loayr y çheyoo harvaant er aght elley rish y çheyoo vainshter va ny hoie liorish Candide; dooyrt eh rish: “Dar credjue, vainshter, cha nailloo arragh dy ghaill y choyrt edyr da Nyn Ard-ooashley ny dou-hene, as t’eh licklee dy jemmayd nyn neesht er tilgey ayns pryssoon noght; ta foym kiarail y ghoaill jeh my chooishyn hene: slane lhiu.”

Lurg da ooilley ny sharvaantyn v’er n’gholl magh, ren ny shey joarreeyn, Candide as Martin tannaghtyn dy dowin nyn dost. Fy yerrey loayr Candide: “Gheiney ooasle,” as eshyn, “shoh spotçh yindyssagh. Cre’n fa ta shiu ooilley nyn reeaghyn? Er my hon hene, ta mee shickyraghey diu nagh nee ree edyr mish ny Martin.”

Dreggyr mainshter Chacambo dy fastagh, gra ayns Idaalish: “Cha vel mish jannoo spotçh er chor erbee, ta’n ennym orrym yn trass Ahmed;90 va mee my Ard-Hultan rish ymmodee bleeantyn; ghow mee stoyl-reeoil my vraarey; ghow mac my vraarey yn stoyl aym’s; va king my hirveishee er nyn yiarey jeu; shegin dou ceau yn chooid elley jeh my vea ’sy çhenn seraglio; ta mac my vraarey yn Ard-Hultan Mahmoud lhiggey dou troailt ny cheayrtyn cour my laynt; as ta mee er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.”

Loayr dooinney aeg va liorish Ahmed ny yei, as dooyrt eh: “She mish Ivan;91 va mee my impir jeh ooilley ny Rooshyn; va my stoyl-reeoil er ny gheid tra va mee ’sy chlean; va m’ayr as my voir glast ersooyl; va mee troggit ayns pryssoon; ny cheayrtyn ta mee geddyn kied dy hroailt, as ny deiney shoh marym ta goaill kiarail jeem; as ta mee er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.”

Dooyrt y trass er: “Mish Charles Edward,92 ree Hostyn; ta m’ayr er chur seose ooilley yn chairys echey da’n reeriaght; ta mee er chaggey dy chummal seose eh; as ta ny shlee na hoght cheead jeh m’eiyrtysse er ve croghit, tayrnit as giarit ayns kerrooyn; va mee currit ayns pryssoon; ta mee goll gys y Raue dy chur shilley er y ree m’ayr, t’er choayl e stoyl- reeoil chiart gollrhym’s as gollrish my haner; as ta mee er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.”

Loayr y chiarroo er ny lurg shen as dooyrt eh: “Mish ree ny Polynnee;93 ta eiyrtys yn chaggey er ghoaill ersooyl stateyn m’eiraght; ren m’ayr surranse yn arkys cheddin; ta mee cur seose mee-hene gys yn Ard-chiaralys myr y Sultan Ahmed, yn impir Ivan, as y ree Charles Edward, dy der Jee eash dy vea daue; as ta mee er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.

Dooyrt y wheiggoo er; “Mish myrgeddin Ree ny Polynnee;94 ta mee er choayl my reeriaght daa cheayrt; agh ta’n Ard-chiaralys er chur dou state elley ayn ta mee er n’yannoo ny smoo dy vie na oddagh ooilley Reeaghyn ny Sarmatianee95 cooidjagh v’er n’yannoo liorish yn awin Vistula.96 Ta mee neesht cur seose mee hene gys yn Ard-chiaralys; as ta mee er jeet dy cheau yn Carnival ayns Venice.”

Cha row er-mayrn agh y çheyoo reiltagh dy loayrt. “Gheiney ooasle,” as eshyn, “cha vel mee my hiarn cha mooar riuish; ny-yei ta mee er ve my ree myr ree erbee elley; she mish Theodore;97 va mee reiht dy ve my ree ayns Corsica; va mee enmyssit Nyn Ard-ooashley, agh nish scoan ta mee enmyssit my ghooinney-seyr; ta peeshyn argid er ve bwoaillit er my hon, agh nish cha vel farling aym; va daa hirveishagh-state aym, agh nish scoan ta sharvaant-thie aym; ta mee er vakin mee-hene er stoyl-reeoil, as ta mee er ve ayns pryssoon ayns Lunnin er coonlagh ry foddey dy hraa; ta mee goaill aggle dy jean ad dellal rhym er yn aght cheddin ayns shoh, ga dy vel mee er jeet, myr Nyn Ard-ooashlaghyn, dy cheau yn Carnival ayns Venice.”

Deaisht ny queig reiltee elley rish y loayrtys shoh lesh erreeish dooie. Hug gagh fer jeu feed sequin da’n ree Theodore dy beagh eaddagh as aanrityn echey; hug Candide da son gioot diamond beeagh daa housane sequin.98 “Quoi yn dooinney shoh eisht,” dooyrt ny queig reeaghyn, “ta fort echey dy chur keead keayrt wheesh as gagh fer jinyn, as t’er chur eh dy jarroo? Nee ree oo myrgeddin, vainshter?” “Cha nee, gheiney ooasle, as cha vel mian aym dy ve my ree edyr.”

Tra v’ad faagail y boayrd, haink gys y thie-oast cheddin kiare Yrjidyn Ooasle v’er choayl nyn stateyn myrgeddin myr eiyrtys er caggaghyn, as v’er jeet dy cheau yn chooid elley jeh’n Charnival ayns Venice; agh cha dug Candide geill erbee da’n sleih noa shoh. Cha row eh smooinaghtyn er red erbee agh goll dy gheddyn e Chunégonde ennoil ayns Constantinople.

YN ÇHIAGHTOO CHABDIL AS FEED

JURNAA CHANDIDE GYS CONSTANTINOPLE

Va Cacambo firrinagh hannah erreish kied y gheddyn veih’n vainshter Turkagh va curmit dy chur lesh y Sultan Ahmed back gys Constantinople, Candide as Martin dy gholl er boayrd. Hie ad ny neesht er y lhong lurg daue v’er chur ammys da E Yrjid treih. Dooyrt Candide rish Martin tra v’ad fo raad, “Shoh shey reeaghyn maroo ta shin er ghoaill shibber as ad erreish nyn stoyl-reeoil y choayl! as dy jarroo mastey ny shey reeaghyn shoh va fer ayn da hug mee giastyllys! Hoiggal dy nimmey prinse elley t’ayns seaghyn smoo. Er my hon hene, cha vel mee er choayl agh keead keyrrey, as ta mee getlagh gys oghrish Chunégonde. Vartin veen, reeshtagh ta Pangloss kiart, ta ooilley dy mie.” “Ta mee booishal dy bee,” as Martin. “Agh,” as Candide, “She contoyrtys feer yindyssagh haghyr dooin ayns Venice. Cha row eh rieau fakinit ny cluinnit dy goghe shey reeaghyn v’er choayl nyn booar shibber cooidjagh ayns thie-oast.” “Cha vel eh veg smoo yindyssagh,” as Martin, “na’n bunnys jeh ny reddyn elley ta shin er vakin. T’eh taghyrt dy feer vennick, reeaghyn dy choayl nyn reeriaght; as mychione yn onner v’ain ayns goaill shibber maroo, she red fardalagh eh nagh neeu dooin cur geill da. Vel eh madyral quoi ta shin gee marish, choud’s ta shin gee lhongey mie?”

Scoan va Candide er boayrd y vaatey, dy ren eh siyr gys e henn harvaant as e henn charrey, Cacambo. “Well eisht,” dooyrt eh rish, “cre ta Cunégonde dy yannoo? vel ee foast aalin erskyn towse? vel ee foast graihagh orrym? cre’n aght t’ee? Gyn dooyt t’ou er chionnaghey plaase jee ayns Constantinople?”

“My vainshter ennoil,” dreggyr Cacambo, “ta Cunégonde niee jystyn er brooinyn yn awin Propontis,99 ny sharvaant da prinse nagh vel monney jystyn echey; t’ee ayns bondiaght ayns thie shenn chiannoort eebyrit ta enmyssit Ragotski,100 da ta’n Turkagh Mooar cur tree crooin gagh laa; agh, red ta foddey s’trimshey, cha vel ee aalin ny smoo, t’ee er jeet dy ve graney agglagh.” “Oh! Lhig ee ve aalin ny graney,” as Candide, “she dooinney onneragh mee, as she my churrym eh dy chur graih jee dy bragh. Agh lesh ny queig ny shey dy villioonyn v’ayd kys dy vel ee er ny hinjillaghey gys lheid y stayd treih?” “Well,” as Candide, “nagh row mee curmit dy chur daa villioon da’n çhiarn Don Fernando de Ibaraa y Figueora y Mascarenes y Lampourdos y Souza, kiannoort Vuenos Aires, dy gheddyn kied dy ghoaill Mademoiselle Cunégonde? as nagh ren roosteyr-marrey dy dunnal shin y spooilley jeh ooilley’n chooid elley? Dymmyrk y roosteyr-marrey shoh shin gys Cape Matapan, gys Milo, gys Nicaria, gys Samos, gys Petra, gys ellanyn Dardanelle, gys Marmara,101 gys Scutari?102 Ta Cunégonde as y çhenn ven foast shirveish ayns thie yn phrinse my-e-chione loayr mee rhyt, as mish, ta mee ayns bondiaght gys y Sultan t’er choayl e stoyl-reeoil.” “Cre ny lhag-haghyrtyn agglagh t’er jeet erriu fer lurg fer!” as Candide. “Agh, son shen as ooilley, ta paart dy ghiamondyn er-mayrn aym foast; verrym dy haashagh reamys da Cunégonde. Bastagh ny yeih dy vel ee er jeet dy ve cha graney.”

Ny lurg shen hyndaa eh gys Martin: “Cre t’ou dy smooinaghtyn,” as eshyn, “quoi smoo lhisagh shin çhymmey ’ghoaill jeh: yn impir Ahmed, yn impir Ivan, y ree Charles Edward, ny mish?” “Cha voddym’s gra,” dooyrt Martin; “veagh orrym y ve er çheu-sthie jeh nyn greeaghyn dy gheddyn fys er shen.” “Oh!” as Candide, “dy beagh Pangloss ayns shoh, veagh fys echeysyn, as yioghe shin magh eh.” “Cha vel fys aym,” as Martin, “cre ny scaaillaghyn oddagh Pangloss v’er n’yannoo ymmyd jeu dy howse arkys deiney, as dy chur feeagh kiart er nyn drimshey. Ooilley ny oddym y heiltyn, ta shen dy vel millioonyn dy gheiney er y thalloo ta toilçhyn keead keayrt ny smoo dy hymmey ’ve goit jeu na’n ree Charles Edward, yn impir Ivan, as y sultan Ahmed.” “Foddee dy vel shen kiart dy liooar,” as Candide.

Rosh ad ayns laa ny ghaa gys Keyllys Vosphorus. Ghow Candide toshiaght liorish kionnaghey Candide reesht son price feer vooar; as, gyn jummal traa, lheim eh stiagh ayns baatey marish e chumraagyn, dy gholl gys brooinyn yn awin Propontis dy hirrey Cunégonde, cre-erbee cha graney as oddagh ee ve.

Ayns y skimmee va daa harvaant-bondiaght va gymmyrt dy feer olk, as y mainshter Levantineagh bwoalley ny geayltyn lhome oc nish as reesht lesh staaue; yeeagh Candide dy dooghyssagh orroo er ny smoo dy hastey na er ny hymmyrtee elley, as hie eh huc lesh erreeish. Heill dy row red ennagh ayns nyn eddinyn cammey casley rish Pangloss as rish y Jesuit seaghnit, yn çhiarn, braar Mademoiselle Cunégonde. Va’n smooinaght shoh dy veiyghey eh as cur trimshey er. Yeeagh eh orroo er ny smoo dy hastey foast. “Son firrinys,” dooyrt eh rish Cacambo, “er-be dy vaik mee Pangloss goll er croghey, as er-be dy row yn arkys aym dy varroo yn baron, yinnin credjal dy nee adsyn hene ta gymmyrt ’sy vaatey shoh.”

Lurg daue clashtyn ennym y varon as ennym Phangloss, deam y daa ymmyrtagh- bondiaght er ard, scuirr ad er nyn mink, as lhig ad da ny maidjaghyn oc tuittym. Roie y mainshter Levantineagh huc, as haink sheese frass dy vuillaghyn staaue orroo. “Scuirr-jee! scuirr-jee! ghooinney seyr,” dyllee Candide; “verrym diu wheesh dy argid as ta shiu dy yeearree.” “Cammah! she Candide t’ayn!” dooyrt y derrey ymmyrtagh; “Cammah! she Candide t’ayn!” dooyrt y fer elley. “Nee dreamal t’ayn?” dooyrt Candide. “vel mee dooisht? vel mee ayns y vaatey shoh? Nee yn baron hene t’ayn, eh ren mee y varroo? nee yn mainshter Pangloss t’ayn, eh honnick mee goll er croghey?”

“She shinyn t’ayn, she shinyn t’ayn,” dreggyr ad. “Cammah! nee eh shoh yn graihder- creenaght mooar?” as Martin. “Hey! vainshter,” as Candide, “cre woad argid ta shiu dy hirrey son y baron Thunder-ten-tronckh, fer jeh ny çhiarnyn syrjey ’syn impiraght, as son Mainshter Pangloss, yn dooinney creeney s’diuney ’sy Ghermaan?” “Voddey dy Chreestee,” dreggyr y mainshter Levantineagh, “fakin dy vel y daa voddey shoh dy ymmyrtee Creestee baron as dooinney creeney, cooid ta gyn dooyt onner mooar ayns nyn jeer hene, ver shiu dou jeih thousaneyn as daeed sequin.” “Yiow shiu ad, vainshter; cur-jee lhiu mee er y çhooyl er ash gys Constantinople, as neeym geeck diu çhelleeragh. Agh cha nee, cur lhiu mee gys Mademoiselle Cunégonde.” Agh er y chied oardagh hug Candide da, va’n mainshter Levantineagh hannah er jyndaa toshiaght y vaatey lesh yn ard-valley, as hug eh er e harvaantyn-bondiaght gymmyrt ny s’tappee na ta ushag scoltey yn aer.

Ghow Candide y baron as Pangloss gys e oghrish keead keayrt. “As kys nagh varr mee shiu, hiarn ennoil? as Phangloss veen, kys dy vel shiu bio, erreish dhyt goll er croghey? As cre’n oyr ta shiu nyn neesht ayns baatey ’sy Turkee?” “Vel eh firrinagh dy vel my huyr ennoil ’sy çheer shoh?” as y çhiarn. “Ta,” dreggyr Cacambo. “Ta mee fakin my Chandide reesht eisht!” deie Pangloss. Hug Candide Martin as Cacambo er enney daue. Hug ad ooilley nyn roihaghyn mygeayrt y cheilley; v’ad loayrt ec y traa cheddin. Va’n baatey getlagh, v’ad hannah ’sy phurt. Hug Candide fys er Ew, da chreck eh son jeih thousaneyn as daeed thousane sequin diamond beeagh keead thousane. Loo yn Ew shoh da dar Abraham nagh voddagh eh cur veg smoo da. Chreck eh price reamys y çhiarn as Phangloss er y çhooyl. Ren y fer shoh eh-hene y cheau ec cassyn y dooinney chossyn seyrsnys da, as niee eh ad lesh jeir; hug y fer elley booise da lesh cowrey king, as yiall eh da dy jinnagh eh cur er ash yn argid shoh da cha leah’s oddagh eh. “Agh vel eh dy firrinagh possible ve dy vel my huyr ayns y Turkee?” as eshyn. “Cha vel red erbee ny smoo possible,” dreggyr Cacambo, “dy jarroo t’ee scooirey jystyn ayns thie prinse Transylvanianagh. Er y çhooyl hug eh fys eh daa Ew; chreck Candide diamondyn reesht; as hie ad magh reesht er boayrd baatey elley dy chur reamys da Cunégonde.

YN HOGHTOO CHABDIL AS FEED

NY HAGHYR DA CANDIDE, CUNÉGONDE,
PANGLOSS AS MARTIN, AS REDDYN ELLEY

“Jean-jee my phardooney keayrt elley,” dooyrt Candide rish y çhiarn; “jean-jee my phardooney, ayr vannee, son broddey yn corp eu lesh my chliwe.” “Ny lhig dooin taggloo my-e-chione ny sodjey,” as y baron; “va mee red beg ro hiyragh, ta mee goaill rish; agh er-y-fa dy nailliu fys y gheddyn er y lhag-haghyrt liorish haink mee dy ve gymmyrt ayns bondiaght ayns baatey, neeym ginsh diu, erreish da fer-lhee thie ny saggyrtyn v’er lheihys my lhott dy ren sheshaght Spaainagh soiagh orrym; va mee currit ayns pryssoon ayns Buenos Aires ec y traa cheddin as va my huyr cosney roee magh ass. Hirr mee kied dy gholl gys y Raue dy akin ayr bannee yn slane oardagh. Va mee er my phointeil dy ve my haggyrt-cabbal da’n çhaghter-reeoil Frangagh ayns Constantinople. Roish my row mee er n’yannoo shiaghtin jeh’n obbyr shoh, hooar mee ’syn astyr icoglan103 feer stoamey. V’eh feer çheh: baillish y dooinney aeg faarkey; ghow mee yn chaa dy aarkey myrgeddin. Cha row fys aym dy nee loght baaish eh, Creestee dy v’er ny gheddyn slane rooisht marish Muslimagh aeg. Doardee cadi104 mish dy gheddyn keead builley lesh maidjey er boyn ny coshey, as va mee deyrit dy ymmyrt ayns ny baatyn shoh. Cha vel mee credjal dy row aggair cha feohdoil shen rieau er ny yannoo. Agh baillym dy mooar fys y gheddyn cre’n fa ta my huyr scooirey jystyn ayns thie kiannoort Transylvanianagh t’er hirrey kemmyrk ayns çheer ny Turkee.”

“Agh shiuish, Phangloss ennoil,” as Candide, “kys t’eh dy vel mee dy dt’akin reesht?” “T’eh firrinagh,” as Pangloss, “dy vaik shiu mee goll my chroghey; liorish cliaghtey lhisin v’er n’gholl er lostey agh ta shiu cooinaghtyn dy row eh deayrtey fliaghey tra v’ad er-çhee my choagyrey: va’n sterrym cha lajer dy dug ad seose foaddey yn aile; hie mee er croghey, son nagh dod ad jannoo ny share: chionnee fer-lhee my chorp, hug eh lesh mee dy-valley, as ren eh my yiarey seose. Hoshiaght ren eh giarey myr crosh aynym veih’n imleig gys y chlavicle. Cha voddagh peiagh erbee ve croghit cha olk as va mish. Va sheckter ard- obbraghyn y Feysht Crauee Bannee, va ny fo-yaghin, lostey sleih er aght yindyssagh, agh cha row eh cliaghtit er croghey: va’n tead fliugh as cha row eh skirrey dy mie, ny cha row eh dy mie kianlt; gyn arragh y ghra, va mee foast tayrn ennal: hug y giarey myr crosh orrym geie magh er ard, dy ren y fer-lhee tuittym gour e ghrommey; as, son dy heill eh dy nee yn jouyl v’eh dy yiarey seose, roie er er-çhea as eh raad y vaaish lesh aggle, as huitt eh reesht er ny greeishyn ayns e hiyr. Erreish da e ven v’er chlashtyn y feiyr, roie ee stiagh ass shamyr elley: hug ee my-ner mish er my heeyney magh er y voayrd lesh my yiarey myr crosh; ghow ee ny smoo dy aggle foast na e sheshey, roie ee er-çhea, as huitt ee ersyn. Tra v’ad er jeet huc-hene, cheayll mee yn ven gra rish yn er-lhee: ‘My ghraih, cre hon ghow shiu ass laue dy yiarey seose shaghrynagh-credjue? Nagh vel fys eu dy vel y jouyl dy bragh ayns corp lheid y sleih shoh? ta mee goll dy hirrey saggyrt dy eebyrt ny drogh- spyrrydyn ass.’ Tra cheayll mee yn smooinaght shoh, chrie mee, as haggil mee lheid y niart as va er-mayrn aym dy yllagh magh: ‘Gow-jee çhymmey jeem!’ Fy yerrey haink y baareyder Portugaalagh dy ve ny s’daaney: ren eh whaaley my chrackan ry cheilley; ren e ven eer my voandyrys; va mee er cosh ec kione kegeesh. Hooar y baareyder obbyr dou, as ren eh mee my harvaant da reejerey dy Valta va goll gys Venice: agh er-y-fa nagh row veg yn argid ec my vainshter dy eeck dou, hie mee dy hirveish marçhan Venetianagh, as deiyr mee er gys Constantinople.

“Laa dy row haink mian orrym dy entreil stiagh ayns mosque ennagh; cha row peiagh ayn agh shenn imam as ben aeg chrauee feer waagh, va gra nyn badjeryn; va e hoghrish slane lhome: eddyr e daa cheeagh va doss aalin dy hulipyn, roseyn, lus-ny-geayee, ranuncula, hyacinth, as auricula: huitt y doss sheese; hrog mee seose eh, as hug mee eh dy feer ammyssagh ’syn ynnyd chiart reesht. Ghow mee wheesh dy hraa dy chur eh reesht ’syn ynnyd shen dy daink corree er yn imam, as tra honnick eh dy row mee my Chreestee, deie eh dy gheddyn cooney. Va mee currit gys thie yn chadi, as doardee eshyn keead builley slat er boyn my choshey dy ve currit dou, as mish dy v’er my chur fo bondiaght ayns ny baatyn. Va mee currit ayns geulaghyn ’syn eer baatey cheddin as er yn eer bink cheddin as y baron. ’Sy vaatey shoh va kiare deiney aegey veih Marseille, queig saggyrtyn veih Napoli, as daa vaynagh veih Corfu, va ginsh dooin dy row lheid ny reddyn taghyrt dy chooilley laa. Ren y baron gaggyrt dy row eshyn er hurranse aggair lane smoo na mish: agh ren mee-hene gaggyrt dy row eh foddey smoo lowal dy chur doss dy vlaaghyn eddyr keeaghyn ben na dy ve jiarg rooisht marish icoglan. Va shin arganey gyn scuirr, as hooar shin feed builley staaue gagh laa, choud’s va coorse ny taghyrtyn ’sy tuinney shoh gymmyrkey shiu gys y vaatey ain, dy voddagh shiu shin y chionnaghey reesht.”

“Well! Phangloss veen,” dooyrt Candide rish, “erreish diu ve croghit, giarit seose, custit, as eginit dy ymmyrt ’sy vaatey, row shiu foast smooinaghtyn dy row dy chooilley nhee taghyrt er yn aght share?” “Ta mee foast cordail rish my chied smooinaght,” dreggyr Pangloss; ‘son dy vel mee lurg ooilley my ghraihder-creenaght; cha jargym gobbal my ghoan hene, fakin nagh vod Leibniz ve fo marranys, as dy nee corrymid rolaue-currit-er-bun yn teihll105 y nhee s’aalin dy vel ayn, ’naght myr ta’n plenus as y materia subtilis.”106

YN NUYOO CHABDIL AS FEED

YN AGHT HOOAR CANDIDE CUNÉGONDE AS Y ÇHENN VEN REESHT

Choud’s va Candide, y çhiarn, Pangloss, Martin as Cacambo ginsh nyn skeealyn, resooney mychione taghyrtyn femoil as taghyrtyn neufemoil, arganey mychione eiyrtyssyn as oyryn, mychione olk y chree as olk y teihll, mychione seyrsnys as ymmyrçh, mychione ny reddyn gerjoilagh ta ry gheddyn eer tra t’ou fo bondiaght ayns baatyn Turkagh, hayrn ad er-gerrey da broogh yn awin Propontis, gys thie yn phrinse Transylvanianagh. She Cunégonde as y çhenn ven ny chied nheeghyn hug ad my-ner; v’ad croghey aanrityn mooie dy hirmaghey.

Daase neeal y çhiarn glass tra honnick eh yn shilley shoh. Candide meiygh graihagh, tra honnick eh e Chunégonde aalin as ee er jeet dy ve dhoan, lesh sooillyn fuiltagh, mwannal shirgit, lieckanyn craplit, roihaghyn jiarg as carragh, hayrn eh ergooyl tree kesmadyn, as grayn vooar er, eisht haink eh er oaie son cooyrtoilid. Hug ee e roihaghyn mysh Candide as e braar; hug ad nyn roihaghyn mysh y çhenn ven: chionnee Candide y jees jeu reesht.

Va state-hallooin beg ’syn ard shen; dinsh y çhenn ven da Candide dy lhisagh eh y chionnaghey eh, choud’s va’n slane sheshaght farkiagh er aght-beaghee share. Cha row fys ec Cunégonde dy row ee er jeet dy ve graney, son nagh row peiagh erbee er ninsh jee: hug ee Candide ayns cooinaghtyn jeh e yialdynyn lesh coraa cha shickyr nagh b’lhoys da Candide ee y obbal. Shen-y-fa dimraa eh da’n varon dy baillish e huyr y phoosey. “Cha surrym dy bragh,” dooyrt y baron, “lheid yn injillid er yn ayrn ecksh, as lheid y daanys er yn ayrn euish; cha beeym’s dy bragh oltooanit lesh y scammylt shoh: cha beagh kied ec cloan my hayrey dy gholl stiagh ayns kialteenyn ’sy Ghermaan. Cha nee, cha jean my huyr dy bragh poosey agh ynrycan çhiarn jeh’n impiraght.” Cheau Cunégonde ee hene ec e chassyn, as niee ee ad lesh jeir; cha jinnagh eh lhoobey. “Ommidan,” dooyrt Candide rish, “ta mee er dty chosney ass ny baatyn-bondiaght, ta mee er dty chionnaghey reesht, ta mee er chionnaghey reesht dty huyr’s; v’ee niee jystyn ayns shoh, t’ee graney, ta mee cha feoilt as dy hebbal dy ghoaill ee son ben; as t’ou goaill ort dy hassoo magh noi’n phoosey! Varrin’s oo reesht, dy jinnin raad da my chorree.” “Foddee oo my varroo reesht,” as y baron, “agh cha boos oo my huyr choud’s s’bio mee.”

YN JEIHOO CHABDIL AS FEED

KIONE Y SKEEAL

Ayns undin e chree cha row mian erbee ec Candide dy ghoaill Cunégonde son ben; agh ren mee-arrym erskyn towse y varon eh jeean dy yannoo yn poosey; as lhie Cunégonde er wheesh as nagh voddagh eh e yialdyn y vrishey. Hirr eh coyrle er Pangloss, Martin, as Cacambo firrinagh. Phrow Pangloss ayns screeu nagh row cairys erbee ec y varon er e huyr, as dy voddagh ee liorish ooilley leighyn yn impiraght Candide y phoosey lesh y laue-hoshtal.107 Smooinee Martin dy lhisagh ad y baron y cheau ’syn aarkey; reagh Cacambo dy beagh eh ny share dy chur eh reesht gys mainshter Levantineagh y vaatey, as eisht eh y choyrt gys ayr bannee ny Jesuityn ’sy Raue ’sy chied lhong. Chord dy chooilley unnane rish y smooinaght shoh; ren y çhenn ven soiaghey jeh; cha dooyrt eh veg rish e huyr; va’n nhee jeant son mooadys dy argid, as ghow ad soylley jeh’n taitnys dooblit jeh Jesuit y ghoaill ayns ribbey, as moyrn baron Germaanagh y smaghtaghey.

T’eh slane dooghyssagh dy heiltyn, lurg whilleen drogh-haghyrt, dy beagh ec Candide, fakin dy row ee poost rish e ghraihder, as cummal marish y ghraihder-creenaght Pangloss, y ghraihder-creenaght Martin, Cacambo frioosagh, as y çhenn ven, erreish da chammah shen v’er chur lesh wheesh dy ghiamondyn ass shenn çheer ny Inca, yn bioys share as s’taitnyssee erbee; agh v’eh wheesh mollit liorish ny Hewnyn, nagh row red erbee er-mayrn lesh agh e state-hallooin beg; daase e ven ny smoo graney gagh laa, granganagh as neuhurransagh: va’n çhenn ven asslayntagh, as va rieau drogh yien smessey foast urree na v’er Cunégonde. Cacambo, va gobbraghey ’sy gharey, as goll dy chreck lossreeyn ayns Constantinople, deinagh jeh obbyr, as ghuee eh mollaghtyn er e chronney. Va Pangloss fo meehreisheil son nagh row eh soilshean ayns ardscoill Germaanagh ennagh. Mychione Martin, v’eshyn dy slane shickyr dy vel meevaynrys sheeloghe corrym ayns dy chooilley ynnyd; hurr eh gagh seaghyn fegooish plaiynt. Va Candide, Martin as Pangloss ny cheayrtyn resooney ry-cheilley mychione bun as bree yn teihll as mie as sie yn chree. Va ry akin goll shaghey fo uinnagyn y state-hallooin baatyn laadit lesh effendeeyn, bachaghyn, as cadeeyn,108 va goll er eebyrt gys Lemnos, Mitylene,109 ny Erzeroum:110 va ry akin neesht cadeeyn, bachaghyn elley as effendeeyn elley, va goaill ynnyd ny heebyrtee, as adsyn er nyn eebyrt myrgeddin ayns nyn shayll hene: va ry akin king currit dy jesh er staikyn dy hoilshaghey ec cooyrt y Sultan. Hug lheid ny shillaghyn shoh orroo doobley nyn resooney; as tra nagh row ad resooney, va’n dreeys cha olk, dy b’lhoys da’n çhenn ven gra laa dy row: “Baillym fys y gheddyn cre smessey: ve goit er egin keead keayrt liorish roosteyryn-marrey doo, kease y ve giarit jeed, goll er yeealley liorish slattyn ny Bulgarianee, goll er custey as er croghey ayns auto-da-fé, goll er giarey seose, gymmyrt ayns baatey-bondiaght, ta shen dy ghra, surranse dy chooilley heaghyn t’er jeet orrinyn, er-nonney tannaghtyn ayns shoh jannoo veg?” “She queshtan mooar eh,” as Candide.

Hug y loayrt shoh toshiaght er smooinaghtyn noa, as haink Martin dy chredjal erskyn ooilley dy row deiney ruggit dy vaghey ayns treihys as seaghyn, er-nonney ayns lhiastid as dreeys. Cha row Candide dy bollagh cordail rish shen, agh cha row eh shickyr jeh nhee erbee. Ghow Pangloss rish dy row eh er hurranse lhag-haghyrtyn atçhimagh; agh erreish da v’er hassoo er keayrt dy row dy vel dy ooilley nhee goll er aght yindyssagh ’sy teihll, v’eh foast shassoo er, ga nagh row eh arragh dy chredjal eh.

Haink eh lesh un red dy hickyraghey Martin jeh e smooinaghtyn feohdagh, dy chur er Candide leaystey ny smoo na v’eh rieau, as dy chur shaghrynys er Pangloss; va shen y laa honnick ad Paquette as y braar Giroflée çheet gys y state-hallooin oc, as ad fo yn seaghyn smoo erbee; v’ad er yummal ny tree thousaneyn dy phiasteryn oc dy feer tappee, er scarrey rish y cheilley, er n’yannoo shee rish y cheilley, er duittym magh reesht, er ve currit ayns pryssoon; v’ad er chosney roue, as fy yerrey va’n braar Giroflée er ghoaill rish credjue ny Turkee. Ren Paquette tannaghtyn ayns e keird ayns dy chooilley voayl, agh cha row ee cosney monney voish. “Honnick mee eh dy jarroo rolaue,” dooyrt Martin rish Candide, “dy beagh ny giootyn eu dy leah er nyn yummal, as nagh jinnagh ad agh nyn yannoo ny smoo meevaynrey. Ta shiu er ghoaill soylley jeh millioonyn dy phiasteryn, shiuish as Cacambo, as cha vel shiu veg s’maynrey na’n braar Giroflée as Paquette.” “Ah! ah!” dooyrt Pangloss rish Paquette, “ta flaunys er choyrt lesh shiu reesht hooin ayns shoh. My phaitçhey voght! vel fys eu dy vel mee er choayl jerrey my stroin, sooill as cleaysh kyndagh riuish? Agh shen myr t’eh! Eh! Cre hon ta’n seihll shoh ayn!” Ghreinnee yn contoyrtys noa shoh ad dy resooney graih-creenaght ny sodjey foast.

Er-gerrey da’n state-hallooin va dervish111 jeh ard ghoo cummal va smooinit dy ve yn graihder-creenaght share ’sy Turkee; hie ad huggey dy hirrey coyrle er; loayr Pangloss rish, as dooyrt eh: “Vainshter, ta shin er jeet dy enaght jiu cre hon hie cretoor cha quaagh as dooinney er croo.”

“Cre ta shiu cur eie er?” dooyrt y dervish rish; “vel y chooish shoh bentyn diuish?” “Agh, ayr vannee,” as Candide, “ta wheesh dy olkys feohdagh er y teihll.” “Vel eh madyral,” dooyrt y dervish, “vel olkys ny mieys ayn? tra ta E Yrjid cur lhong gys Egypt, vel eh fo imnea mychione ny lughee ’sy vaatey, vel ad ec aash mannagh vel?” “Cre shegin dooin y yannoo eisht?” as Pangloss. “Ve dty host,” as y dervish. “va mee sheiltyn,” as Pangloss, “dy voddin resooney riu red beg mychione eiyrtyssyn as oyryn, mychione y teihll share dy vod y ve ayn, mychione fraueyn olk, mychione dooghys ny hanmey, as mychione y chorrymid rolaue-currit-er-bun.” Lurg da v’er chlashtyn ny goan shoh, yeigh yn dervish y dorrys rish nyn eddin.

Choud’s v’ad loayrt myr shoh, va naight er ve goll mygeayrt dy row daa visier112 as mufti113 er ve toghtit ayns Constantinople, as dy row shiartanse jeh nyn gaarjyn er ve broddit lesh sthaikyn. Va feiyr mooar ayn kyndagh rish y drogh-haghyrt shoh rish lane ooryn. Tra hyndaa Pangloss, Candide as Martin gys y state-hallooin beg, haink ad quail shenn dooinney mie va goaill soylley jeh’n aer glen fo bangan-oranje. Va Pangloss cha graihagh er fysseree noa as er arganey, myr shen vrie eh jeh cre va ennym y vufti toghtit. “Cha vel fys erbee aym my-e-chione,” dreggyr y dooinney mie, “as cha row rieau fys aym er ennym mufti erbee ny visier erbee. Cha vel mee er chlashtyn jeh’n chontoyrtys my-e- chione ta shiu loayrt; ta mee shickyr dy vel sleih ta cur eie er cooishyn y reiltys ny cheayrtyn geddyn baase treih, as dy vel ad dy hoilçhyn eh; agh cha vel mee dy bragh geddyn fys er ny ta taghyrt ayns Constantinople; ta mee booiagh dy chur gys shen messyn ass y gharey ta mee dy lhiasaghey dy gholl er creck.” Erreish da v’er ghra ny goan shoh, lhig eh da ny joarreeyn çheet stiagh ayns e hie; ren e ghaa inneen as e ghaa vac çhebbal daue caghlaaghyn keint dy horbet v’ad dy yannoo ad-hene, kaimak114 lesh speeineig shugyrit citronyn, oranjeyn, lemonyn, ooylyn-cughlin, dateyn, croiyn pistachio, coffee dy Voka nagh row mestit lesh drogh choffee Vatavia as ny hellanyn. Ny lurg shen hug y daa inneen soar millish er faasaag Chandide, Phangloss as Vartin.

“Gyn dooyt ta state feer vooar as aalin eu,” dooyrt Candide rish y Turkagh. “Cha vel aym agh feed acer,” dreggyr y Turkagh; “ta mee dy nyn obbraghey marish my chloan; ta’n obbyr shoh dy choadey shin veih tree uilk vooarey: lhiastid, drogh-oashyn, as ymmyrçh.”

Choud’s v’eh çheet back gys e state-hallooin va Candide smooinaghtyn dy dowin echey-hene mychione goan y Turkagh. Dooyrt eh rish Pangloss as Martin: “Stroo-hene dy vel y shenn dooinney mie shoh er n’gheddyn bioys foddey share na bioys ny shey reeaghyn maroo ghow shin shibber.” “Ta mooaralys,” as Pangloss, “feer danjeyragh, rere smooinaghtyn graihderyn-creenaght; son ayns beggan focklyn va Eglon, ree ny Moabiteyn, er ny varroo liorish Ehud; va Absalom er ny chroghey liorish e olt as broddit lesh tree sideyn; va’n ree Nadab, mac Yeroboam, er ny varroo liorish Baasa; y ree Ela, liorish Zambri; Ahaziah, liorish Jehu; Athaliah, liorish Jehoiada; va ny reeaghyn Jehoiakim, Jeconiah, and Zedekiah115 er nyn ghoaill ayns bondiaght. Ta fys eu kys ren çherraghtyn Croesus, Astyages, Darius, Dionysius dy Hyracuse, Pyrrhus, Perseus, Hannibal, Jugurtha, Ariovistus, Cesar, Pompey, Nero, Otho, Vitellius, Domitian,116 y nah Richard dy Hostyn, y nah Edward, y çheyoo Henry, y trass Richard, Moirrey Stuart, yn chied Charles,117 ny tree Henri-yn jeh’n Rank, as yn impir y chiarroo Henry.118 Ta fys eu...” “Ta fys aym neesht,” as Candide, “dy negin dooin gobbraghey ’sy gharey.” “Ta shiu kiart,” as Pangloss; “son tra va dooinney er ny choyrt ayns garey Eden, v’eh currit ayn ut operaretur eum, dy jinnagh eh gobbraghey;119 ta shen soilshaghey dooin nagh row deiney ruggit ry-hoi aash y ghoaill.” “Lhig dooin gobbraghey fegooish resooney,” as Martin, “shen yn ynrycan aght dy hurranse y vea.”

Ren ooilley’n çheshaght veg cordail rish y chiarail shoh va feeu jeh ard-voylley; ghow dy chooilley unnane ass laue dy yannoo ymmyd jeh nyn schleiyn hene. Va’n peesh beg dy halloo feer vessoil. Va Cunégonde, son firrinys, feer ghraney; agh v’ee fuinney berreenyn yindyssagh; va Paquette jannoo greas; va’n çhenn ven goaill kiarail jeh’n eaddagh. Va dy chooilley pheiagh, goaill stiagh y braar Giroflée, jannoo obbyr ymmydagh ennagh; haink eshyn dy ve ny heyr feer vie, as eer ny ghooinney onneragh; as va Pangloss gra rish Candide ny cheayrtyn: “Ta dy chooilley haghyrt kianlt ry cheilley ’sy teihll share dy vod y ve ayn; son er-be dy row shiu er nyn eiyrt magh ass plaase aalin lesh brebbyn mooarey er y thoyn er graih Mademoiselle Cunégonde, er-be dy ren shiu surranse ’sy Feysht-crauee, er-be dy hooill shiu fud America, er-be dy woaill shiu yn çhiarn lesh foyr y chliwe, er-be dy chaill shiu ooilley nyn girree haink ass çheer vie Eldorado, cha beagh shiu gee citronyn shugyrit as croiyn-pistachio ayns shoh.” “Kiart dy liooar,” dreggyr Candide, “agh shegin dooin gobbraghey ’sy gharey ain.”


1 Pangloss = Greagish pan ‘ooilley’ as glossa ‘çhengey’.

2 Ta’n fockle Frangish cosmolonigologie kiangley ry cheilley cosmologie as nigaud ‘ommijagh’.

3 Ta Bulgarianee Voltaire shassoo son ny Prussianee fo Frederick Mooar.

4 Yn fer-lhee Greagagh Pedanius Dioscorides (mysh BNJ 40-90), ren e lioar De materia medica tannaghtyn myr yn lioar mychione schlei yn photecaree smoo va scansh soit jeh ayns Europey gys kione y wheiggoo lhing jeig. V’eh ny er-lhee da impir ny Raue.

5 Tribe Scythianagh, ta shassoo ’sy skeeal son ny Frangee, va caggey noi ny Prussianee ec y traa va Candide goll er screeu ayns y Chaggey Shiaght Bleeaney (1756-1763). Ta’n Olloo Ralph, ‘screeudeyr’ Candide, geddyn baase ayns Cah Vinden (1759).

6 Hooar ny shlee na jeih as feed thousane dy leih baase kyndagh rish craa-hallooin as aile Lisbon (1ed Mee Houney 1755). Hug y taghyrt er ymmodee deiney ynsit fenaght jeu-hene row ad baghey ’sy teihll share. Screeu Voltaire daan my e chione, enmyssit Poème sur le désastre de Lisbonne.

7 Va ny Japanee, va ouryssagh jeh kiarailyn Europagh ayns yn Niar, er eebyrt magh ny Spaainee as ny Portugaalee liorish y chied ayrn jeh’n çhiaghtoo lhing jeig. Ny yei va kied ec ny Hollandee tannaghtyn dy ghellal lesh conaant ny ghaa.

8 Haghyr yn auto-da-fé firrinagh er y feedoo laa jeh Mean Souree ’sy vleih 1758. Ta bun auto-da-fé ‘jannoo dy chredjue’.

9 Jalloo jeh’n Voidyn ayns keeill ayns Madrid, huggey va mraane torragh çheet myr troailtee-crauee.

10 Va’n Noo Anthony dy Phadua ruggit ayns Lisbon ayns 1195, as va sleih mennick guee huggey dy gheddyn cooid-chailjey.

11 Kyndagh rish farskeeal, va’n Noo Jamys dy Chompostella ccontit dy ve Ostyl ny Spaainey, ga dy ruggyr eh as dy dooar eh baase ayns Palestine.

12 shenn pheeshyn airhey Portugaalagh

13 Santa Hermandad — ‘Sheshaght Braaraghyn Casherick’ — fir-oik as pooaraghyn meoiryn-shee oc va crooit ’syn ayrn s’jerree jeh’n wheiggoo lhing jeig liorish Ferdinand as Isabella jeh’n Spaainey. Va’n ard-ynnyd oc ayns Toledo, as va ynnydyn elley oc fud y Spaainey va goaill stiagh alcades (sorçh dy vriwnyn) as sheshaght-chaggee markiagh. Va drogh ghoo ec ny Braaraghyn son y kerraghey trome v’ad dy chur er sleih.

14 Hoiggal dy vel shoh ny chummey millit jeh Aracena, balley beg ayns y Sierra Morena eddyr Lisbon as Cadiz.

15 Sleityn mooarey ayns jiass y Spaainey

16 shenn pheeshyn airhey va ymmyd jeant jeu ’sy Spaainey as ’syn Idaal

17 balley Spaainagh er-gerrey da’n chagliagh rish Portugaal

18 shenn pheesh chopuir Spaainagh nagh beeagh monney

19 Cha vel ny baljyn shoh ry gheddyn er y raad gys Cadiz.

20 ‘Cur-jee my-ner feeudys y screeudeyr; derrey’n traa t’ayn cha row papan erbee enmyssit yn jeihoo Urban rieau ayn; t’eh agglagh dy chur paitçhey oainjyragh da papan firrinagh. Nagh mooar yn chiarail t’eh dy ghoaill! Nagh mooar metteeys e chooinsheanse!’ [note Voltaire, currit magh hoshiaght ’sy vlein 1829]

21 ec tullagh y vaaish — ta sidooryn y phapan shirrey feaysley er ny roosteyryn-marrey, ta nyn Muslimee.

22 Reiltagh eddyr ny bleeantyn 1672 as 1727. Lurg e vaase va caggey ’sy çheer derrey’n vlein 1757.

23 Purt Spaainagh ayns Africa Twoaie tessen hoal noi Gibralter

24 Va dey Algiers kiannoort y çheer shen eddyr 1671 as 1830.

25 ard-valley ayns Libya

26 ard-valley as purt ayns Egypt er Delta yn awin Nile

27 balley as purt ’sy Turkee

28 sareyderyn jeh sidooryn share yn impiraght Ottoman, va ’sy toshiaght goit veih pryssoonee Creestee

29 Va purt Azov er slyst twoaie yn Vooir Ghoo goit liorish Peddyr Mooar (1672–1725) ayns 1696, agh v’eh goit reesht liorish ny Turkee kuse dy vleeantyn ny lurg shen. Haink eh dy ve Rooshagh dy beayn ayns 1739.

30 shenn ennym Mooir Azov; va ny Maeotae pobble Scythianagh va goaill er slystyn y vooir shoh ayns shenn earish.

31 shenn er-ooasle Rooshagh

32 Irree-magh ayns 1698 noi Peddyr Mooar (1672–1725) liorish Streltzi Moscow (possan caggee as vondeishyn er-lheh oc). Leeid eh gys kerraghey trome.

33 purt Baltagh as ard-valley Lithuania

34 Rostock as Wismar — purtyn Germaanagh

35 ard-valley ’sy Ghermaan hiar

36 ard-valley ayns Hessen ’sy Ghermaan

37 Utrecht, Leiden, yn Hague, Rotterdam — baljyn Ollannagh

38 Johann Robeck (1672-1739), screeu lioar veg aynjee choyrlee eh hene-dunverys. Ghow eh e vioys hene liorish baihaghey tra v’eh tree feed blein as shiaght dy eash.

39 shenn pheesh Ghreagagh nagh beeagh monney

40 alcaid — oikagh cairys ’sy Spaainey ’sy hoghtoo lhing jeig; alguazil — oikagh s’inshley va shirveish er yn alcade

41 Va’n ard shoh currit er bun ayns 1563 liorish ny Spaainee; ny laghyn t’ayn jiu t’eh ry gheddyn ayns Argentina.

42 Troggal Seose yn Voidyn Moirrey gys niau ec kione e bioys seihlt

43 “Ny hAyraghyn”, ta shen, Sheshaght Yeesey, ny Jesuityn, va ayns Paraguay veih 1607 gys 1767.

44 sorçh dy wappin gollrish shleiy va oikee coshee cliaghtey ymmyrkey

45 Antoine Croust, Jesuit Germaanagh ayns Colmar rish va argane ec Voltaire ayns 1754.

46 Ta Voltaire goaill y fockle shoh veih’n Spaainish Orejones (ta çheet er cleayshyn mooarey ny broddit) myr ren Garcilaso de la Vega (1539–1616) ymmyd jeh ayns e lioaryn mychione Peru.

47 pabyr va currit er bun liorish ny Jesuityn ayns 1701, va noi Voltaire. Va’n ard-reagheyder echey enmyssit Guillaume-Hyacinthe Berthier (1704–1782), ren Voltaire craid jeh ayns Relation de la mort du jésuite Berthier [Coontey jeh baase y Jesuit Berthier], va scruit ayns 1759.

48 ‘çheer airhey’ jeh farskeealyn as dreamalyn. Va ny Conquistadoryn ’sy çheyoo lhing jeig shirrey yn thalloo shoh, son dy heill ad dy row ny Inca s’jerree er roie er çhea huggey,

49 Guyana, ta Cayenne yn ard-valley. Ta’n çheet shoh foast ny ‘département outre-mer’ jeh’n Rank gys y laa t’ayn jiu.

50 She llamaghyn ny ‘kirree’ shoh, agh ayns firrinys t’ad ny smoo loaghtyn na jiarg.

51 Tétouan as Meknes — baljyn ayns Morocco ayndoo va cabbil Arabagh jeh goo mie er nyn droggal.

52 gamman raad ta paitçhyn ceau claghyn rea as cruinn er dean cordit rolaue

53 impir Indianagh

54 Yn Reejerey Walter Raleigh, shiolteyr as screeudeyr Sostynagh, ghow baght jeh çheer Ghuyana ayns 1595 as eh shirrey Eldorado. Va Voltaire er lhaih yn coontey screeu eh jeh’n jurnaa shoh.

55 Va Surinam, ny Guyana Ollannagh, hoshiaght fo reill ny Sostynee, agh v’eh currit da’n Ollan ayns 1667.

56 Ta’n ennym shoh, va crooit ec yn ughtar, mestey ry-cheilley yn raa Frangagh ‘avoir la dent dure’, ta shen dy ghra, ‘ve feer creoi ayns cremey’, as ennym creckeyder-lioaryn Ollannagh enmyssit Van Duren rish va Voltaire er arganey ec caghlaaghyn keayrt.

57 eiyrtyssagh Socinius, aachummeyder Idaalagh ’sy çheyoo lhing jeig. Va’n credjue shgharynagh echey jiooldey rish y Trinaid as y Chreest jeeoil; va’n credjue shoh er ny aavioghey ny cheayrtyn liorish ny Deistee jeh’n hoghtoo lhing jeig kyndagh rish nyn doiggal resoonagh jeh ny Scriptyryn.

58 Va credjue ny Manichaeanee currit er bun ’sy trass lhing liorish yn fadeyr Persianagh Mani, as va ny banglaneyn meanagh bentyn da ‘bree mie’ as ‘bree olk’.

59 Ghow Feailley yn Noo Carmane toshiaght ayns ny hEashyn Meanagh, as eh er ny chummal gagh blein veih’n trass laa Toshiaght Arree derrey’n trass laa Mee Averil. Va caghlaaghyn red taitnyssagh ry akin ayn, goaill stiagh cloiaghyn.

60 çhionnal ny teaymyn craa - ny Jansenistee, sheshaght Chreestee va currit er bun liorish Cornelius Jansen (1585–1635) va lajer ’sy Rank derrey mean yn hoghtoo lhing jeig. Va daa ard-chredjue yn çheshaght bentyn da roie-oardaghey as obbal yn eill; va olteynyn mennick surranse teaymyn craa lesh eunys crauee.

61 craidey mysh yn aght phrow yn rollageydagh Frangagh Maupertuis (1698–1759) dy hoilshaghey dy vel Jee ayn

62 fo-valley boght as broghe va coontey jeant jeh liorish Jean-Jacques Rousseau ’sy chiarroo lioar jeh ny Confessions echey

63 Imraa jeh ny billets de confession va ymmyrçhagh veih 1746 dy hickyraghey nagh row persoon va raad y vaaish Jansenist. Fegooish lheid y billet, cha beagh feaysley er ny choyrt da as cha beagh y corp oanluckit ayns thalloo casherick.

64 Le Comte d’Essex liorish Thomas Corneille (1625-1709).

65 Adrienne Lecouvreur (1692-1730), ben-chloie dy ghoo mie ghow paart Monime ayns Mithridate liorish Racine ec y Comédie Française. Er-y-fa nagh ren ee jiooldey yn aght-beaghey eck roish my dooar ee baase, va oanluckey ayns thalloo casherick obbit jee.

66 Elie-Catherine Fréron (1719-1776), naighteyr Frangagh, reagheyder L’Année littéraire, va cremey Voltaire dy trome

67 Claire Leris (1723-1803), ard-ven-chloie ayns Paris

68 doobley yn gioal, red mee-lowal ayns shoh

69 Abbé Trublet (1697–1770); screeu eh Essais de littérature as v’eh cremey Voltaire.

70 Va ny Molinistee geiyrt er Molina, Jesuit Spaainagh ’sy çheyoo lhing jeig va gynsaghey nagh row lhiettrimys eddyr roie-oardaghey as yn aigney seyr.

71 sorçh dy fo-hroosyn va mraane dy cheau

72 Ennym Latin çheer Artois, raad ruggyr Robert-François Damiens, phrow dy ghunverys yn wheiggoo Louis jeig ayns 1757. Tra phrow Jean Châtel ayns 1594 dy varroo yn chiarroo Henri, ren eh myrgeddin failleil, agh haink eh lesh François Ravaillac ayns 1610.

73 Yn Admiral John Byng (1704-1757), va currit haart faggys da Minorca liorish y flod Frangagh. Va Byng currit gy baase liorish sheshaght-lhiggey er y chiarroo laa jeig Mee Vayrnt 1757, lurg da Voltaire v’er phrowal ayns fardail dy chooney lesh.

74 oardagh crauee fyrryn va currit er bun ’sy çheyoo lhing jeig ’syn Idaal liorish Giovanni Pietro Carafa, aspick Cieti (ny lurg shen yn Papan yn chiarroo Phaul), ry-hoi ymmyrkey yn chlere y haraghey

75 balley beg ayns Tuscanee raad ta feeyn dy ghoo mie er ny yannoo

76 feeyn shugyragh ta jeant ec cass Slieau Vesuvius

77 ellan Ghreagagh faggys da slyst-marrey Asia Veg

78 reiltagh shenn Phobblaght Venice

79 awin faggys da Venice, er e brooinyn va ny deiney-ooasle troggal nyn dhieyn mooarey as nyn blaaseyn

80 Va Cato fendeilaght yn Phobblaght Raueagh as noid Yulius Cesar; ’sy hoghtoo lhing jeig va shiartanse dy operaghyn Idaal mychione Cesar as Cato.

81 Ta’n Aeneid ny ghaan liauyr liorish yn vard Raueagh Virgil (70–19 roish Creest) mychione jurnaaghyn Aeneas, va er ny eebyrt lurg tuittym Troy, as yn aght haink eh gys yn Idaal as hug eh yn Raue er bun.

82 Va Torquato Tasso (1544-1585) ny vard Idaalagh ayns y Renaissance, screeu daan liauyr enmyssit Jerusalem Livreyit, mychione eash yn chied Chaggey ny Croshey.

83 Ludovico Ariosto (1474–1533) — bard Idaalagh elley jeh’n Renaissance. Ta e obbyr dy ghoo syrjey enmyssit Roland Fargagh.

84 Ta Horace (65–8 RC) marish Virgil yn ennym smoo jeh bardaght Latin.

85 purt ’syn Idaal jiass, ta enmyssit Brindisi ny laghyn t’ayn jiu, veih boallagh ny Romanee shiaulley magh gys y Ghreag

86 Ta Horace gimraa dooinney enmyssit Rupilus, cha nee Pupilus.

87 shirveishagh da’n impir Augustus, va greinnaghey lettyraght as ny hellynyn as hug thie da Horace raad cheau eh cooid vooar jeh e heihll

88 Va Cicero (106-43 roish Creest) ny ghooinney politickagh, ny ghraihder-creenaght, ny loayreyder as ny screeudeyr v’er ny ghunverys er sarey Antony.

89 Va John Milton (1608–1674) ny vard Sostynagh screeu ayns 1667 Pargys Caillit v’er ny chremey liorish Voltaire.

90 sultan Turkee veih 1703 gys 1730, v’eh tilgit jeh’n stoyl-reeoil liorish yn armee. Hooar eh baase ayns 1736.

91 yn çheyoo Ivan, impir y Roosh, va ruggit ayns 1740, chaill e stoyl-reeoil ayns 1741. V’eh er ny ghunverys ayns 1764 er sarey Chatreeney Vooar.

92 Charles Edward (1720–1788), ‘Bonny Prince Charlie’, mac y trass Yamys Stuart as oe yn nah Yamys, phrow eh ayns fardail dy ghoaill Sostyn reesht ayns 1745. Va’n ayr echey cummal myr eebyrtagh ’sy Raue, raad hooar eh baase ayns 1766.

93 yn trass Augustus (1696–1763). Va’n Socsynagh shoh er ny reih dy ve ree yn Pholynn ayns 1733, agh v’eh roostit jeh ny stateyn echey liorish yn nah Frederick ayns 1753.

94 Stanisław Leszczyński (1677–1766): phoos e inneen yn wheiggoo Louis jeig ayns 1726. Chaill eh e stoyk-reeoil ayns 1709, agh liorish Shee Vienna haink eh dy ve Duke Lorraine. Hug eh oltaghey-bea da Voltaire ayns 1749 ec e chooyrt ayns Lunéville.

95 pobble rouail ass Asia veanagh ren ruegey yn çheer ta nish yn Pholynn ’sy trass lhing

96 awin Pholynnagh

97 Yn Baron Theodore (1694–1756): v’eh focklit magh dy ve ree Chorsica ayns 1736 erreish da v’er chooney lesh pobble yn ellan dy irree magh noi Genoa. Ny lurg shen roie eh er-çhea gys Sostyn, raad v’eh ceaut ayns pryssoon ny yatter.

98 shenn pheeshyn airhey Venice

99 shenn ennym Mooir Marmara ta kiangley ry cheilley yn Vooir Ghoo as yn Vooir Veanagh

100 François Ragotski (1676–1735) — prinse Hungarianagh ren girree magh marish e phobble noi’n impir. Erreish da ve eebyrit hie eh dy chummal er brooinyn Mooir Marmara.

101 ynnydyn ’sy Vooir Veanagh hiar

102 fo-valley jeh Istanbul er çheu hiar yn Voshphorus

103 guilley va shirveish ayns plaase yn Sultan

104 briw Muslimagh echey va pooaraghyn seihltagh, leighderagh as crauee

105 ‘L’harmonie préétablie’ — cordailys as oardagh eddyr stooghyn as breeghyn y teihll ta çheet ass kiaralys Yee ec toshiaght y chroo

106 nheeghyn ta bentyn da graih-creenaght Descartes

107 Cliaghtey Germaanagh cour poosey anchooie: dy jinnagh y prinse e laue hoshtal y choyrt da’n ven ’sy vannish, cha jinnagh e ard-enmyn ny e chooid çheet huic ny gys e cloan tra yioghe eh baase.

108 Effendeeyn, bachaghyn as cadeeyn — fir-oik as kiannoortyn ’syn Impiraght Ottoman

109 Lemnos, Mitylene — ellanyn Greagagh yn laa t’ayn jiu

110 Erzeroum — balley ’sy Turkee hiar

111 Muslimagh feer chrauee

112 fer-oik ta shirveish çhiarn mooar

113 saggyrt Muslimagh

114 stoo jeant jeh kay, bainney as flooyr, ta ry gheddyn ayns bee millish y Niar Veanagh

115 smpleyryn veih’n Shenn Testament

116 enmyn ass shenn earish ny Romanee as ny Greagee

117 reiltee Hostyn

118 impir Germaanagh (1056–1106) dirree magh noi’n Papan, agh cha ren eh yn varriaght y chosney

119 soit er Genesis 2:15